35-ամյա վաղեմությամբ հարցազրույց

Լրացավ լիբանանահայ նշանավոր բանաստեղծ, գրող, թատերագիր, մանկավարժ ու հրապարակախոս ՄՈՒՇԵՂ ԻՇԽԱՆԻ (Ճենտերեճյան) (1914-1990) ծննդյան 100-ամյակը: Հայտնի մտավորականի հոբելյանին էր նվիրված օրերս գրողների տան դահլիճում կայացած հուշ-ցերեկույթը, որը բացեց ՀՀ գրողների միության նախագահ, բանաստեղծ Է. Միլիտոնյանը: Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վ. Գաբրիելյանը, «Սփյուռք» գիտակրթական հաստատության տնօրեն, դոկտոր, պրոֆեսոր Ս. Դանիելյանը, գրողների միության քարտուղար, գիտությունների թեկնածու Պ. Դեմիրճյանը և ուրիշներ անդրադարձան Մուշեղ Իշխանի չափածո, արձակ ու դրամատիկական ստեղծագործություններին, գնահատեցին դրանք որպես հայ գրականության բարձրարժեք գործեր: Հատուկ այս միջոցառմանը մասնակցելու համար Հայաստան ժամանած լիբանանահայ նշանավոր բժիշկ, Մուշեղ Իշխանի աշակերտ և նրան նվիրված թանգարանի նախաձեռնող ու բարերար Կարո Դերձակյանը հուշեր պատմեց ուսուցչի մասին, խոստացավ շարունակել նրա անունով վերանվանված դպրոցին ու թանգարանին օգնությունը: Ելույթներ ունեցան նաև հալեպահայ գրականագետ Ս. Կիրակոսյանը, Երևանի Մուշեղ Իշխանի անվան դպրոցի տնօրեն Ա. Սարգսյանը, սփյուռքահայության կոմիտեի նախկին աշխատակից, Խորհրդային Հայաստանում Մուշեղ Իշխանի հետ առաջինը հարցազրույց վարած ու տպագրած, բանաստեղծի թանգարանի հիմնադիր Ա. Նավասարդյանը: Վերջում Մուշեղ Իշխանի բանաստեղծությունները կարդացին ու դրանց տեքստերով գրված երգերից կատարեցին գրողի անունը կրող դպրոցի աշակերտները:
Անվանի մտավորականի հոբելյանի առթիվ տպագրում ենք մեր թերթի բարեկամ ու հեղինակ Արթուր Նավասարդյանի` 1979 թվականին Մուշեղ Իշխանի հետ արած հարցազրույցը` կրճատումներով:

Սփյուռքահայ դասական բանաստեղծ, գրող ու թատերագիր Մուշեղ Իշխանը 1979-ին երկրորդ անգամ հայրենիք էր այցելել որպես սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստման օգոստոսյան դասընթացների մասնակից:
Խորհրդային Հայաստանի իշխանություններն ամառային այդ դասընթացների մասնակից ուսուցիչների նկատմամբ կուսակցական խտրականություն չէին ցուցաբերում:
Ի պաշտոնե մենք բավականին մտերմացել էինք և կոմիտեի «Սովետական Հայաստան» հանդեսի գլխավոր խմբագիր, գրող Շահեն Թաթիկյանի խնդրանքով հարցազրույց վերցրի անվանի բանաստեղծից։
-Հնարաւոր չէ, տղաս, որ դաշնակցականիցս առնուած Ձեր հարցազրոյցը տպագրուի Խորհրդային Հայաստանի որեւէ թերթի կամ հանդէսի մէջ,- ասաց նա մտախոհ:
Ինձ չվշտացնելու համար, նաև անսալով իմ հավաստիացումներին, նա տեղի տվեց:

-Կենսագրական ի՞նչ դրվագներ կկամենայիք վերհանել ու ներկայացնել մեր հանդեսի ընթերցողներին:
-Ծնած եմ 1914-ին, որուն միայն մէկ տարեկան էի, երբ հայերուն տարագրութիւնը սկսաւ դէպի Տեր Զոր, սակայն շատ փոքր էի եւ բնականաբար ոչինչ չեմ յիշեր: Այդուհանդերձ, ադոնք ինձ քսուելով անցան, եւ ամբողջ մանկութիւնս այդ արհաւիրքների մղձավանջով է լեցուած: Ընտանիքիս շատ անդամներ զոհուել են, իսկ փոքր քոյրս եւ եղբայրս հայրենիք ապաստանեցան:
Իմ մանկութիւնս անցել է Դամասկոսում, ուր ստացել եմ նախակրթութիւնս` հայկական ազգային վարժարանին մէջ: Իսկ գրականութեան սէրն իմ մէջ արթնցաւ այդ նոյն վարժարանի վերջին դասարանին, երբ մեր հայերէնի ուսուցիչը մեզի կդասաւանդէր Ռուբէն Զարդարեանի «Մեղրագէտ» դասագիրքէն: Այս դասագիրքեն վերջին հատորն իր մէջ կպարունակէ նշանաւոր գրողներու փոքրիկ կենսագրութիւնները եւ ընտիր կտորներ անոնցմէ:
Իմ ուսուցիչն ալ բանաստեղծ էր` Արիս Շաքըլեան, որ հրատարակել էր գրքեր եւ ցաւօք այլեւս չտեսա նրան: Նա 1947-ին Հայաստան եկաւ:
Նախակրթարանն աւարտելէ ետք, այդ օրերուն աւելի բարձր ուսում ստանալու հնարաւորութիւնները փոքր էին մեզի պէս պատանիներու համար: Ես շատերու պէս սկսա արհէստ սորվիլ եւ քանի մը ամիս կոշկակարի աշակերտ եղայ: Սակայն ուսուցիչս, որ իմ մէջ գրական որոշ շնորհներ տեսած էր, պատճառ եղաւ, որ ես արհեստը ձգեմ եւ մեկնիմ Կիպրոս` Մելգոնեան կրթական հաստատութիւն, ուր երկու տարի աշակերտեցի նշանաւոր գրական քննադատ, վիպագիր Յակոբ Օշականին: Ան տիրական դէմք մըն էր սփիւռքին մէջ, բացի որպէս ուսուցիչ, նաեւ իբրև մէկը, որ բոլոր նոր ծաղկող դէմքերու մասին, երբ գնահատական եւ քննադատական խօսք մը կըսէր, իր այդ խօսքը կվերածուէր տեսակ մը վճռական դատաստանի: Ան ինձի դասերու ընթացքին տուաւ որոշ ըմբռնողութիւն եւ առհասարակ` գրագէտի արժեքի մասին, որ կրնամ խտացնել յետեւեալ խոսքերուն մէջ. «Ճշմարիտ գրականութիւնը պէտք է պատկերացնէ կեանքի իրականութիւնը եւ կամ սրտի ձայնը լսելի դարձնէ` առանց ճարտասանութեան, եւ ինչ որ կըսէք, կեանքի շունչը եւ ջերմութիւնը ունենա»:
Մելգոնեանն առանց աւարտելու, երբ Բեյրութ եկա, նոր բացուած էր «Հայ ճեմարանը» Լևոն Շանթի և Նիկոլ Աղբալեանի կողմէ: Ես մտա աս դպրոցը որպէս գիշերօթիկ եւ աւարտեցի 1935-ին: Այնուհետեւ` երկու տարի գրականութիւն ուսանեցի Բելգիայում, ուր յետոյ հետեւեցա մանկավարժութեան-հոգեբանութեան ճիւղին, սակայն Երկրորդ համաշխարհայինը պատճառ եղաւ, որ առանց վկայուելու վերադառնամ Բեյրութ եւ դառնամ ուսուցիչ` նոյն ճեմարանին մէջ, ուր կմնամ մինչեւ այսօր: Հոս դասաւանդած եմ մօտ 45 տարի` հայոց լեզու, հայ գրականութիւն, հոգեբանութիւն եւ մանկավարժութիւն:
-Լիբանանահայ գաղթօջախը վերջին տարիներին ապրեց ծանր փորձությունների շրջան: Ամենահայկական այդ գաղութը ինչպե՞ս է հաղթահարում կամ հաղթահարե՞լ է արդյոք այդ արհավիրքը:
-Վերջին 4-5 տարիներէ ի վեր, ինչպէս գիտէք, Լիբանանը կապրի շատ ծանր տագնապ: Մեր գաղութն ալ չէր կրնար այս տագնապի հետեւանքները չկրել իր վրայ: Բարեբախտաբար, հայութեան բոլոր հատուածները յաջողեցան համագործակցական ոգիով դիմագրաւել բոլոր դժվարութիւնները:
Այս միասնութիւնը ինքնին ուժ մը կներկայացնէ, ինչ որ արտայայտուեցաւ մեր դրական չեզօքութեամբ, այսինքն` հայութիւնը եւս համոզուած էր, եւ բազմիցս պատասխանատուներուն ալ պարզեց, որ եղբայրասպան կռիւներով կարելի չէ մարել կրակը: Քաղաքացիական պատերազմը դրական արդիւնքի չի հասցնէր կողմերը, այլ պէտք է փոխադարձ հասկացողութիւն և հարատեւ խոսակցութիւն ու շփում:
Ահա այս սկզբունքէն առաջնորդուած` հայութիւնը ըմբռնեց, եւ եթէ մեր երիտասարդները զենք վերցուցին, ադիկա միայն հայկական թաղամասերը պաշտպանելու համար էր` բաւական մեծ վտանգներու դէմ: Դժբախտաբար քանի մը անգամ այդ վտանգները ներկայացան, եւ մենք նիւթական թէ հոգեկան կորուստներ ունեցանք: Սակայն ոչ մէկ պարագայի տակ հայութեան համագործակցութիւնը չխախտուեց:
-Իրադարձությունների այդօրինակ խաչուղիներում արդյոք չխախտվե՞ցին հայ-արաբ եղբայրական հարաբերությունները, որ ձգել էին պատմական խոր արմատներ:
-Հայերն արաբներու հետ, ըլլայ քրիստոնեայ, թէ մուսուլման, եղբայրական յարաբերութիւններ ունեցած են միշտ` արաբական բոլոր երկիրներուն մէջ, մասնաւորաբար, անշուշտ, Սուրիա ու Լիբանան, ուր կենտրոնացած են մեր մեծագոյն գաղթօջախները: Այս երկիրներն էին, որ հայկական ցեղասպանութենէ ետք հարազատի պէս իրենց հողերու վրայ հիւրընկալեցին մեզի` մերկ ու կիսաքաղց հայ բեկորները: Մենք արաբական երկիրներուն մէջ ամէն դիւրութիւն վայելեցինք, թէ տնտէսական եւ թէ մշակութային ձեւով, մեր կեանքը վերականգնելու համար: Կարճ ժամանակի ընթացքին դարձանք բարգաւաճ հայկական գաղթօջախներ. ունեցանք մեր կրթական ու մշակութային հաստատութիւնները, որոնց շնորհիւ մինչեւ այսօր Լիբանանը կմնա ամբողջ սփիւռքի միջնաբերդը: Կվայելենք կրօնական, կրթական լայն ազատութիւններ, որոնք եթէ որոշ չափով տուժեցին` վերջին դէպքերու հետեւանքով, յամոզուած եմ, սակայն, ամբողջ Լիբանանին վերականգնումին հետ միասին մեր գաղութն ալ շուտով կդարմանէ իր վերքերը:
-Ինչպե՞ս եք գնահատում հայրենիքի աջակցությունը լիբանանահայությանը այդ ծանր օրերին:
-Շատ գնահատելի վերաբերում ունեցան Հայաստանի պատասխանատուներն ու մտաւորականները, երբ կրակը բռնկեցուց հայկական թաղամասերու որոշ մասերը: Կռուող կողմերը բնականաբար զգացին, թէ հայ գաղութը լքուած բեկոր մը չէ, այլ, սփիւռքի զանազան տարածութիւններէն մինչեւ Հայաստան, բաւական մեծ ազդեցութիւն ներկայացնող ուժ մըն է: Միւս կողմէ, ներքին ճակատի վրայ, Սովետական Հայաստանի ուղարկած սննդեղէնի, հագուստներու, դեղօրայքի, դպրոցական իրերու օժանդակութիւնը, ոչ մէկ կասկած` բարոյական ըմբռնողութեամբ, մեծ ուժ է, որ հայրենիքը սփիւռքի ցաւերով կապրի:
-Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ուսուցիչների վերապատրաստման սույն դասընթացները հայրենիքում:
-Երկրորդ անգամն է, որ կմասնակցիմ այս դասընթացներուն` առաջինը 17 տարի առաջ, 1962-ին` ուսուցիչներու առաջին խումբին հետ:
Իբրեւ ձեռնարկ, կգտնեմ գնահատելի այն պատճառով, որ արտասահմանի հայ ուսուցչին ամիս մը առիթ կտրուի Հայաստանը ճանչնալու եւ մշակոյթի ու գիտական հաստատութիւններու հետ շփուելու, ինչ որ մեծ բարիք մըն է: Այսպէս, օրինակ` շատերուն երազանքը եղած է այցելել ձեռագրաց Մատենադարան, հայոց մեծաց տուն-Ակադեմիա, թանգարաններ, պատմական յուշարձաններ, Էջմիածին եւ այլն: Մեծապէս ոգեւորիչ են եւ հպարտութեամբ կլեցնեն այցելողներու հոգին:
Գալով վերապատրաստման գիտական եւ գործնական արդիւնքին, ես զայն կգտնեմ դեռեւս համեստ` քանի մը նկատառումներով. նախ` օգոստոս ամիսն անյաջող ամիս մըն է իր շոգով եւ կարեւոր անձերու բացակայութեան պատճառով. երկրորդ` այս իսկ պատճառով կթուի, թէ դասախոսութիւնները տեղի կունենան ըստ կարելւոյն պատահականութեան (ում որ կգտնեն, անոնց կբերեն). երրորդ` ես կրաւորական ձեւով, միայն ունկնդրելով, վերապատրաստելուն շատ չեմ հաւատար, որովհետեւ պատրաստուողներուն հազիւ քանի մը տեղեկութիւններ կմնան եւ մնացեալը կցնդի:
Եթէ կարելի ըլլար խումբ մը բերել, երբ դպրոցները բաց են եւ առիթ տալ, որ իւրաքանչիւր ուսուցիչ իր առարկայի մասնագիտութեամբ տիպար մը դպրոցի դասերուն ներկայ ըլլար եւ նոյն ատեն ինք մէկ քանի դասեր աւանդեր ու յետոյ այս բոլորի քննութիւնը տեղի ունենար:
Այս ատենին կխորհիմ, որ մանկավարժական տեսակետէն նոր բաներ կրնան սորվիլ ու գործնականօրէն թարմացած վերադառնալ:
Բաղդատելով առաջին այցիս հետ, շինարարութիւնը եւ մշակոյթը շատ յառաջադիմած են այս երկու տասնամեակներուն: Ցաւօք սրտի, հիւանդութեանս պատճառով, չկրցա այցելել բոլոր օջախները: Այդ նոյն առողջական պատճառով եւ տարիքիս բերումով դժբախտաբար ստիպուած եմ կրթական ասպարէզէն հեռանալ, որը մեծ ցաւ է, որովհետեւ աւելի քան 40 տարիներէ ի վեր հայ մանուկներու, պատանիներու հետ եղած եմ, եւ ատիկա ինձի համար երջանկութեան աղբիւր մըն է եղած միշտ:
Վերջին տարիներուն պատրաստեցի հայ գրականութեան դասաւանդման համար 3 հատորէ բաղկացած ձեռնարկ մը, որ աշխարհաբարով սկսուող մեր գրականութիւնը կընդգրկէ` մինչև 1920-ական թուականը: Չորրորդ հատորն ալ նկատի ունիմ ամբողջացնել սփիւռքի եւ Խորհրդային Հայաստանի գրական արժէքները բովանդակող: Ես իմ ուժերս, առանց վերապահութեան, տրամադրած եմ իմ ժողովուրդիս, որպէս բանաստեղծ եւ կրթական մշակ եւ, արդէն ըսի, 45 տարի դասաւանդած եմ հայոց լեզու եւ գրականութիւն, հոգեբանութիւն ու մանկավարժութիւն:
-Հիրավի, հետաքրքրական է հայրենական և սփյուռքահայ ժամանակակից գրականության վերաբերյալ Ձեր կարծիքն ու գնահատականը:
-Հայրենական գրողները եւ գրականութիւնը լայնօրէն կկարդացուին սփիւռքի մէջ, որովհետեւ մինչեւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը, Հայաստանի մէջ հրատարակուած գիրքերը եւ թերթերը Լիբանան կստացուէին:
Հիմակուհիմա որոշ չափով դժուարացած է: Մեր մտաւորական եւ գրասէր դասակարգը ծանօթ է Հայաստանի գրողներուն, եւ մինչեւ անգամ կրնամ ըսել, ինչ որ Հայաստանէն կուգա, յաւելեալ հմայք մըն ալ կբերէ իր հետ: Ինձի կթուի, թէ մենք դուրսը սփիւռքի գրողներն աւելի խստաբարոյ կդատինք: Բայց նոյնը չեմ կրնար ըսել Հայաստանի համար: Հայրենիքին մէջ արտասահմանեան մեր բոլոր գրողները պէտք եղած չափով ճանչցուած չեն, եւ ասիկա հետեւանք է սփիւռքեան գրականութեան ներկայութեան պակասի: Մեր գիրքերը, ոչ միայն գիրքերը, ազատ վաճառք չեն ունեցած եւ ադոր համար անոնց ճանաչողութիւնն աւելի դժուար է: Ասիկա կըսեմ միայն ձեզի համար (բնական է` հարցազրոյցի առաջին տարբերակի մէջ բացակայում էին այս 2-3 նախադասութիւնները):
Հայաստանի գրողները, որոնք տարբեր միջաւայր կապրին, քան արտասահմանի հայութիւնը, հայրենի հողը կներկայացնեն իրական պատկերով եւ իրական ու խորունկ ապրումով, որոնք դուրսի հայ գրողի ու ընթերցողի վրայ առաւել խոր ազդեցութիւն կգործեն եւ ստեղծագործողին համար կունենան ներշնչանքի յաւելեալ աղբիւր, այսինքն` մեծ է հայրենի գրականութեան բարերար ազդեցութիւնը: Կա նաև գրական ժառանգութիւնը եւ շարունակականութիւնը թէ՛ արուեստի եւ լեզուի, թէ՛ ոգիի տեսակետէն: Այս առումով, եթէ բնորոշելու ըլլանք սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը, պէտք է ան տեղաւորել ժամանակաշրջաններու ընդհանրութեան մէջ: Կարծեմ հասկացաք իմ միտքը, յատկապէս կնկատուի արևմտահայ սկզբնական շրջանը` Դուրեան, Վարուժան, Սիամանթո, Մեծարենց եւ այլն: Ժամանակի առումով ամենէն զօրաւոր ու ազդեցիկ բանաստեղծը Վահան Թեքէեանն է, որովհետեւ նա գրէթէ միակն էր աւագ սերունդէն, որ ողջ էր մնացած եւ կշարունակէր ստեղծագործել, իսկ բովանդակութեանը գալով, կրնամ ըսել, որ սփիւռքի առաջին շրջանի բանաստեղծների երգը, յատկապէս Սուրիո եւ Լիբանանի մեջ, հայրենի հողի կարօտի վիշտն էր եւ կարօտի կանչը, օրինակ` իմ առաջին հատորս, որ կկոչուի «Տուներու երգը», ուշադրութիւն գրաւեց, որպէս իր հայրենի տունը կորսնցուցած եւ տարագիր դարձած սերունդի զգացումներու արտայայտութիւն: Ժամանակի ընթացքին` տասնամեակե-տասնամեակ, եվրոպական երկիրներու մէջ, յատկապէս Ֆրանսա ապրող մեր գրողները` Շահան Շահնուր, Նիկողոս Սարաֆեան եւ այլն, անխուսափելի կերպով ենթարկուեցան արեւմտեան արուեստի եւ ըմբռնումներու ազդեցութեան, այսինքն` ուզեցան նորութիւն բերել եւ որոշ չափով ավանդականին հետ խզում տեղի ունեցաւ: Երեւոյթ մը, որ ներկայիս նաեւ Լիբանանին մեջ շեշտուած ձեւով կարտահայտուի:
Հասկանալի է, անշուշտ, որ երիտասարդ գրողները մեր սերունդի ապրումները չունին, ծնած ու մեծցած ըլլալով օտար երկնքին տակ: Միեւնոյն ատեն, նորարարութեան հոսանք մը վարակած է եւ ընդհանրապէս կգործէ ոչ աւանդական ձեւով, հինցած նկատելով ան:
Այս ձեւը նուազ հաղորդական է եւ վարակիչ, երբեմն նոյնիսկ ծայրայեղ հանելուկային, մթութիւններու մէջ կորսուող, սակայն ես այնպէս, երբեմն առանց հասկնալու նոյնիսկ, ուրախութիւն կզգամ, երբ, սփիւռքի դժուարին պայմաններուն տակ երիտասարդ հայ աղջիկներ եւ տղաք, հայերէն լեզուով կգրեն եւ կշարունակեն կենդանի պահել գրականութեան մեր փոքր ածուն:
Իսկ ես միայն բանաստեղծութիւններ գրած եմ եւ հրապարակած` փոքր հատորներով, որոնցմէ առաջինը «Տուներու երգն» է, յետոյ` «Կրակը», «Հայաստան» (պոեմա), «Կեանք ու երազ», «Ողջոյն քեզ, կեանք», «Ոսկի աշուն» եւ վերջինը` «Տառապանք», սակայն արձակ գրականութիւնն ալ փորձած եմ` մեկընդմէջ: Այսպէս, ունիմ երկու վէպ` «Հացի և լոյսի համար» եւ «Հացի եւ սիրոյ համար», մի հայ կեանքի որոշ երեսներու պատկերացում եւ ինքնակենսագրական վիպակ: Մանկութեանս կեանքիս վերջին շրջանի մանրամասնութիւնները գրած եմ «Մնաս բարով, մանկութիւն» հատորին մէջ, որ լոյս տեսավ 60-ամյակիս առիթով 4-5 տարի առաջ` 1974 թ.:
Վարդան Աճեմյանը տարիներ առաջ, կարդալով թատերագրութիւններս` Բեյրութ տեսած ատենին, գնահատեց եւ թելադրեց գրել նոր թատերախաղեր: Ես ալ մտիկ ըրի իր խօսքը եւ հիմա 5-6 անտիպ թատերախաղեր ունիմ, որոնք կրնամ հրատարակել հետզյետէ: Անոնցմէ մեկուն նիւթը առնուած է Լիբանանի վերջին տխուր դէպքերէն եւ կկոչուի «Մարդորսը», իսկ ամենավերջինը պատմական է` «Մովսէս Խորենացի եւ Պարոյր Հայկազն», որոշ չափով ներշնչուած Րաֆֆիի «Պարոյր Հայկազն» պատմավէպէն: Անոր հիմնական թեման այն է, որ երկու ապագայ հզօր գիտնականներ ուսում առնելու կերթան: Մեծ ճարտասան Պարոյրը Աթէնք ուսանելէ ետք տարիներ կխլէ, մեծ յաջողութիւն կունենա, օտարի հետ կամուսնանա ու չի վերադառնայ հայրենիք: Մինչդեռ Խորենացին` համեստ վանական մը, կվերադառնայ Հայաստան եւ կգրէ իր նշանաւոր «Հայոց պատմութիւնը»: Տարիներ կանցնէ, Պարոյրը մեզի համար, հետեւաբար ամբողջ աշխարհի համար, մոռցած անուն կդառնայ, մինչդեռ Խորենացին ձեռագրաց Մատենադարանին առջեւ եւ մեր սրտերուն մէջ իր մնայուն տեղն ու արիւնն ունի:
Ահա այս տեսակ գործերուն ընդմէջէն է, որ օտար աշխարհի մէջ ծնած ու մեծցած հայ մարդը կհաղորդուի Հայաստանին հետ:
Շնորհակալութիւն հարցազրոյցի համար:

Հարցազրույցը`
Արթուր ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Վկայված ու չվկայված հայտնագործությունների հեղինակը
• Բոգդան Գեմբարսկու նամակը գաղտնաբար ձեռքից ձեռք էր անցնում
• Իմ վաղեմի հուշերից
• Ստալինը կայսրությանը պարտադրեց օսմանյան անփառունակ ճակատագիրն ու վախճանը
• «Ադրբեջան կոչված պետություն չի մնա, այն կտրոհվի ու կբաժանվի էթնիկական բազմաթիվ մասերի»
• Գրաբարն արդյոք կդասավանդվի՞ հայաստանյան դպրոցներում
• Աշխարհի խոշորագույն մասնագետը
• Հայտնի և անհայտ հայեր. Տիգրան Միգելե Շիրինյան
• Հայերեն ատաղձն ընդամենը 1870 բառ է
• Араик, ты не прав!
• Տեղաբնի՞կ է, արդյոք, հայկական էթնոսը
• Եվ ամենուրեք՝ հայկական ծնծղաներ
• Եթե հրեական ցեղասպանությունը հոլոքոստ է, ապա մերը՝ հայասպանություն՝ արմենոցիդ
• Մենք հաղթել ենք անհամար զոհերի արյան գնով, և մե՛նք պետք է թելադրենք պարտվածին

Մեկնաբանություններ