Հայ ժողովրդի պատմության ընթացքում բազմադարյա մի խնդիր է մեզ միշտ ուղեկցել. պայքարի, դիմադրության համար գրեթե միշտ շատ դժվար է եղել ներսում նյութական ռեսուրսի հավաքագրումը, և այս գործոնը ծանրակշիռ է եղել պայքարի տարբեր փուլերում՝ հաճախ որոշիչ պատճառ դառնալով պարտության համար։ Եվ հակառակը. 90-ականներին ողջ ռեսուրսը դրվեց հաղթանակի վրա, ու հաղթանակը եղավ։

Մի քանի օր մտավարժանք արեցի Նիկոլ Փաշինյանի «բաղադրատոմսով»։ Փորձեցի Հայաստանը պատկերացնել առանց Մասիսի, առանց «Հայոցի», առանց պատմական հայրենիքի ու դրա հետ կապված ամեն ինչի, մշակույթից մինչ գրականություն, աշխարհագրությունից մինչև մտածողություն։ Ու արդյունքում ստացվեց, որ անհավանական լավ արդյունքի դեպքում մենք կարող ենք ունենալ անշառ ու նեղլիկ մի պետություն, բայց մեզ հայ կոչել խիստ դժվար կլինի։ Օրինակ, կարող ենք մեր պետությունը վերանվանել անդրկովկասյան քրիստոնյաների, չնայած մեզնից ի՞նչ քրիստոնյա, 100-ից 1-ը գիտի 10 պատվիրանները։ Ավելի տիպիկ կլինի «Անդրկովկասյան ուտողխմողների հանրապետություն», ավելի կարճ՝ «Կովկաս պանդոկ»։

Ֆեյքերի խնդիրը ամենևին էլ նոր չէ: Այդ երևույթին անդրադարձել է դեռևս Հովհաննես Թումանյանը՝ 1911 թվականին:

Մի խրատադաստիարակչական պատմությամբ եմ ցանկանում կիսվել հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջնորդի զինակից, 1905 թ. իբր Վաղարշապատում բոլշևիկյան բջջի հիմնադիր, իսկ առանց իբր-ի՝ հայտնի ավանտյուրիստ, դեմագոգ և զրպարտիչ Գուրգեն Հայկունու մասին, պատմություն, որի ենթատեքստում ճիշտ և արդար, իմաստավորված ապրելու խորհուրդն եմ տեսնում:

Ոչ անցած ճանապարհը, ոչ վաստակը ոչինչ չարժեն, երբ մտավորականը անմասն ու անտարբեր է իր հայրենիքում և իր ժողովրդի հետ կատարվող ճակատագրական իրադարձությունների հանդեպ։ Երբ չի ստանձնում իր բաժին պատասխանատվությունը և իր բաժին լուծը հայրենիքի փրկության գործում։ Փառք այն մտավորական գործիչներին, ովքեր պարտք չմնացին իրենց խղճին։

Ճշմարտությունը դառն է ինչպես դեղահաբը, բայց ինքնահոսի էլ ոչ մի հիվանդություն չի բուժվում։

Ասում են՝ Մասիսը սար ա, էլի, հայրենասիրությունն էլ երկիրը մաքուր պահելու մեջ ա։

Բոլոր սոցհարցումները ցույց են տալիս, որ երկրում կա փոփոխությունների մեծ պահանջ։

Գևորգ և Գոհար Վարդանյանների գործընկերների գնահատմամբ «Վարդանյան երկյակի կողմից իրականացվածն այնքան բազմաբնույթ է ու համընդգրկուն, որ երբեք չի գաղտնազերծվի»: Իսկ ահա թե իր ինքնակենսագրական «Անլեգալ հետախուզության պետի գրառումները» գրքում գեներալ Յուրի Դրոզդովն ինչ տողեր է ձոնել ՊԱԿ-ի գնդապետ Գևորգ Վարդանյանին. «Հավասար է Զորգեին, Աբելին, Ֆիլբիին... Հնարավոր է, որ առաջինն է...»:

Ինչքան էլ հրավիրեք 20-ամյա նորահաս երիտասարդիս ակնկալիքներից հուսավառ, անիմաստ ժպիտով պատկերը ևս ավելացնել ձերոնց պատկերաշարին, չեմ կարող: