Ղրիմահայերը` ազգի մոռացված մա՞ս

ՈՒկրաինայի ողբերգական իրադարձությունների, ինչպես նաև Ռուսաստանին Ղրիմի վերամիավորման հարցերի քննարկման ժամանակ Երևանում, ըստ էության, երբեք չի արծարծվել Ղրիմի հայության թեման։ Տպավորություն էր առաջանում, որ Հայաստանում ոչ ոքի չի հետաքրքրում` թերակղզում հայեր կա՞ն, թե՞ ոչ, ինչո՞վ են նրանք ապրում, ինչո՞վ են շնչում, ի՞նչ են երազում։ Մենք, ինչ է, մոռացե՞լ ենք մեր քույրերին ու եղբայրներին։ Այո, զուտ մակերեսային մոտեցմամբ, գրեթե այդպես էլ եղել է։ Վիճել են ամեն ինչի շուրջ, նույնիսկ այն բաների, որոնք մեզ` Հայաստանի քաղաքացիներիս, առհասարակ չպետք է հետաքրքրեին։ Բայց այն մասին, թե Ղրիմի մեր հայրենակիցներն ում հետ են ուզում ապրել, գրեթե ոչ ոք չի խոսել ու չի գրել։
Մինչդեռ հայությունը Ղրիմում նույնքան հին է ու «բնիկ», որքան, ասենք, նույն ղրիմցի թաթարները։ Զարմանալի բան է. տեսնելով, որ Ղրիմը Ռուսաստանի կազմ է վերադառնում, Կիևի ստոր ու ընչապաշտ քաղգործիչները որոշեցին, որ իրենք ի վիճակի են զբաղվելու պատմական փաստերի վերաշարադրմամբ։ Փորձում էին իրենց կողմը քաշել բոլորին և ամեն ինչ, միայն թե ապագայում Ղրիմից կառչելու որևէ բան ունենան։ Եվ ահա, արևմտամետ խունտան որոշում ընդունեց, թե, իբր, Ղրիմի բոլոր ժողովուրդներից միայն ղրիմցի թաթարները կարող են ճանաչվել «բնիկ ժողովուրդ»։ Էլի բան է. գոնե իրենց, այսինքն, այսպես կոչված, ուկրաինացիներին, պաշտոնապես չճանաչեցին Ղրիմի «բնիկ ժողովուրդ»։ Բայց, մյուս կողմից, ինչպե՞ս վարվել բազմաթիվ ոչ թյուրքական, մասնավորապես հունական տեղանունների հետ։ Խելամիտ ու լուրջ մարդիկ պետք է գոնե միտք անեին։ Օրինակ, Ղրիմի բնակչության շրջանում կան նաև այս կարգի մարդիկ` ղրիմցի հույներ։ Եվ նրանք էլ են 1941-45 թթ. Հայրենական մեծ պատերազմից հետո եղել Ղրիմի տեղահանված ժողովուրդներից։ Ի՞նչ է, կիևյան խունտայի քաղաքացիական արիությունը չի՞ հերիքել ղրիմցի թաթարների կողքին գոնե նաև ղրիմցի հույներին ճանաչելու թերակղզու «բնիկ ժողովուրդ»։
Սակայն ես ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ. քանի որ ոմանց բորբոքված ուղեղում Ղրիմի ժողովուրդներին միմյանց հակադրելու միտք է առկայծել, ապա, թերակղզու «բնիկ» կամ «ոչ բնիկ» ժողովուրդների մասին որոշում ընդունելուց առաջ, վատ չէր լինի, որ Կիևում նստածները պարզապես թերթեին պատմության դասագրքերը, թարմացնեին իրենց գիտելիքները։ Եվ հասկանային, որ, օրինակ, ղրիմահայության պատմությունը ավելի հին է, քան առաջին անգամ Ղրիմում թուրքերի հայտնվելու բուն փաստը։ Իսկ հույների մասին չեմ խոսում առհասարակ։ Այդուամենայնիվ, եթե խորամուխ լինենք ղրիմահայերի պատմության մեջ, ապա դա ընթերցողին կշեղի հիմնական հարցից։ Իսկ այն այսօր ավելի քան պարզ է ձևակերպվում. ի՞նչ են ուզում և ինչպե՞ս են ապրում ղրիմահայերը 21-րդ դարում։ Չէ՞ որ խորհրդային իշխանությունները իրապես արտաքսում ու տեղահանում էին մեր հայրենակիցներին, ընդ որում, ոչ պակաս հետևողականորեն, քան ղրիմցի թաթարներին, ղրիմցի հույներին, ղրիմցի գերմանացիներին, ղրիմչաղներին, կարաիմներին և այսպես շարունակ։
Ղրիմահայերի պատմության նոր փուլը, երևի, պետք է սկսված համարել այն պահից, երբ նախկին ԽՍՀՄ-ում, այնուամենայնիվ, որոշեցին արդարացնել բռնի տեղահանված ժողովուրդներին։ 1989 թ. Սիմֆերոպոլում, տեղի հայերի ջանքերով և Հայաստանի, ՈՒկրաինայի ու Ղրիմի հասարակայնության և իշխանությունների ակտիվ մասնակցությամբ, ստեղծվեց Ղրիմի հայկական մշակութային «Լույս» ընկերությունը (ՂՀՄԸ), որը դարձավ տեղի հայ համայնքի ինքնակազմակերպման հիմքը։ Դա առաջին ազգային հասարակական միավորումն էր Ղրիմում։ Ընկերության նախագահ ընտրվեց Անուշավան Դանիելյանը, որն այնուհետև դարձավ Արցախի վարչապետ։ Ընկերությունն օժանդակություն էր ստանում Հայաստանից։ Երևանի Օրջոնիկիձեի շրջխորհուրդը և «Լույս» հրատարակչությունը ստանձնեցին Ղրիմի հայ համայնքի շեֆությունը։ 1989 թ. սեպտեմբերի 1-ին հիմնվեց Սիմֆերոպոլի առաջին կիրակնօրյա հայկական դպրոցը, որը բացվեց Ալ. Մյասնիկյանի անվան նախկին հայկական ակումբի տարածքում։ Ընկերության ստեղծման ակունքների մոտ կանգնած էին Պյոտր Ղազանչյանցը, Ա. Դանիելյանը, Վլադիկ Գուդմանովը, Բորիս Բալայանը, Ալեքսանդր Ամատունին, Ռազմիկ Մակինյանը, Գեորգի Բարսեղյանը, Ալբերտ Պետրոսյանը, Վլադիմիր Շեվևը, Էմմա Զախարովան, Շամիր Խուբլարյանը, Վարդան Սարգսյանը, Արշալույս Շոլյանը, Արարատ Սարգսյանը և ուրիշներ։
1991-94 թթ. բացվեցին Ղրիմի հայ համայնքի (ՂՀՀ) քաղաքային ու շրջանային բաժանմունքները. Յալթա` նախագահ Ատոմ Սարգսյան, Եվպատորիա` Երվանդ Թորոսյան, Թեոդոսիա` Օլեգ Առուշանյան, Կերչ` Լևոն Թումանյան, Լենինո` Եղիազար Դուրգալյան, Սուդակ` Ասյա Ջենդեմյան, Սևաստոպոլ` Գարիկ Ապրեսով, Ստարի Կրիմ` Վալտեր Հարությունյան, Ջանկոյ` Աշոտ Ավագյան, Նիժնեգորսկ` Նորիկ Եղիկյան, Բելոգորսկ` Մուրադ Մելքոնյան, Սակի` Միհրդատ Սարգսյան, Ալուշտա` Լևոն Պապինյան, Ռազդոլնոյե` Ռուդոլֆ Հակոբյան (Ղրիմի վերջին երկու գումարման ԳՌ պատգամավոր), Բախչիսարայ` Արարատ Շոլյան։ «Լույս» ՂՀՄԸ-ի, Հայաստանի մշակույթի նախարարության Ղրիմի մշակույթի վարչության առաջին համատեղ մշակութային միջոցառումը «Սպենդիարյանի օրերը Ղրիմում» (1989 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր) համերգաշարն էր։ 1990 թ. «Այվազովսկու օրերը Ղրիմում» միջոցառման շրջանակներում հաջողությամբ անցավ Հովհաննես Այվազովսկուն նվիրված առաջին միջազգային սիմպոզիումը։ «Լույսը» մասնակցեց նաև հայ մշակույթի ցուցահանդեսի կազմակերպմանը Փարիզում։ Միջոցառումների ծրագրի շրջանակում տեղի ունեցավ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող խաչքար-հուշարձանի (հեղինակ` Սամվել Ստեփանյան) բացումը Սիմֆերոպոլի հին հայկական գերեզմանոցում։
1991 թ. հնագետ Ֆրինա Բաբայանի, վերականգնող ճարտարապետ Մերուժան Պետրոսյանի ջանքերով ու Հայաստանի կառավարության աջակցությամբ սկսվեցին Ստարի Կրիմ քաղաքի Սուրբ Խաչ վանական համալիրի վերականգնման հնագիտական և վերականգնողական աշխատանքները։ Վերսկսվեց «Մասսյաց աղավնի» թերթի հրատարակությունը։ Ստեղծվեցին և մինչև հիմա էլ գործում են կիրակնօրյա դպրոցները Սիմֆերոպոլում (ղեկավար` Ստանիսլավ Յան), Ստարի Կրիմում (Վալտեր Հարությունյան), Եվպատորիայում (Ալեքսանդր Սկլյարուկ)։ Ստեղծվեցին նաև գիտաարտադրական ձեռնարկություններ։ Երևանում բացվեց «Լույս» ՂՀՄԸ-ի մշտական ներկայացուցչություն։ Այն ժամանակ մշտական ներկայացուցիչ նշանակվեց Ջիվան Մովսիսյանը։ Սերտ կապեր են հաստատվել ՀՀ մշակույթի, կրթության նախարարությունների, սփյուռքի, հուշարձանների պահպանության կոմիտեների, ՀՀ գրողների միության, Հայաստանի մշակույթի ֆոնդի և այլ կազմակերպությունների հետ։ Նույն տարվա վերջից ընկերությունը սկսում է ակտիվորեն մասնակցել 1944 թ. տեղահանված հայերի` կազմակերպված կերպով Ղրիմ վերադառնալու գործողությունների համակարգմանը։ 1991 թ. մարտի 22-ին ընդունվեց Ղրիմի ԻԽՍՀ Գերագույն խորհրդի որոշումը, որը թույլ էր տալիս տեղահանված ժողովուրդներից ընտրել լրացուցիչ տասնմեկ պատգամավոր, այդ թվում մեկը` հայերի կողմից։ Ընտրվեց Ա. Դանիելյանը։ Հետագայում` 1994-ի մայիսին, նա դարձավ Ղրիմի ԳՌ ազգային քաղաքականության և տեղահանված քաղաքացիների խնդիրների մշտական հանձնաժողովի նախագահը։ Հիշենք այս փաստը. չէ՞ որ 1991-ին Ղրիմի ռուսական իշխանությունները, փաստորեն, ղրիմահայերին ճանաչել են ոչ միայն որպես հանիրավի տուժած, տեղահանված հանրույթ, այլև հանրապետության հիմնարար ազգային համայնքներից, թերակղզու բնիկներից մեկը։ Ահա և ձեզ տարբերությունը Ղրիմի իշխանությունների և Կիևի այսօրվա խունտայի միջև։
1991 թ. հունիսի 20-ին տեղի ունեցավ Ղրիմի հայ համայնքի 3-րդ համագումարը։ «Լույսը» վերանվանվեց Ղրիմի հայկական ընկերություն (ՂՀԸ)։ Ընդունվեց նոր կանոնադրություն։ 1991-ի օգոստոսից ՂՀԸ-ի տարածքային բաժանմունքներ են սկսում գործել Եվպատորիայում, Թեոդոսիայում ու Ստարի Կրիմում։ 1992-ին Յալթայում կազմավորվում է Հայ առաքելական եկեղեցու կրոնական առաջին համայնքը Ղրիմում։ Ղրիմի նախարարների խորհրդին առընթեր ստեղծվում է տեղահանված հայերի, բուլղարների, հույների ու գերմանացիների գործերի հատուկ վարչություն, որը սկսում է զբաղվել տեղահանված քաղաքացիներին, այդ թվում` հայերին, պետական մակարդակով Ղրիմ վերադարձնելու հարցերով։ ՂՀԸ-ի նախաձեռնությամբ Սիմֆերոպոլի քաղգործկոմը քաղաքի հին հայկական գերեզմանոցին շնորհում է հուշագերեզմանոցի կարգավիճակ։ ՈՒկրաինական պետության կողմից ցուցաբերվող ֆինանսական օգնությունը հնարավորություն տվեց սկսելու հայրենադարձների համար նախատեսված բնակարանների շինարարությունը, լայնածավալ սոցիալ-մշակութային ծրագիր իրականացնելու։ 1993 թ. Յալթայի կրոնական համայնքին է հանձնվում հայկական Սբ. Հռիփսիմեի եկեղեցին, ուր 60-ամյա դադարից հետո տեղի է ունենում առաջին ժամերգությունը, Ղրիմ է գալիս առաջին հոգևորականը` տեր Երեմիա Մաքյանը։ Այդ կապակցությամբ կրոնական համայնքներ են ստեղծվում Եվպատորիայում, Թեոդոսիայում, Ստարի Կրիմում, Սիմֆերոպոլում և այլ քաղաքներում։ Հայ համայնքին են հանձնվում Թեոդոսիայի Սբ. Միքայելի և Գաբրիելի եկեղեցիները։ 1994 թ. Եվպատորիայի Սբ. Նիկողայոսի եկեղեցում իր ծառայությունն է սկսում տեր Թադևոս Գևորգյանը։ 1994 թ. աշնանը ՂՀԸ-ի բաժանմունքներ են ստեղծվում Կերչում, Սուդակում, Ալուշտայում ու Բելոգորսկի շրջանում։ Սիմֆերոպոլի շրջանում սկսվում է հայկական Հայկավան բնակավայրի շինարարությունը։
1996 թ. գարնանը ՂՀԸ-ի համագումարում ստեղծվեց ՂՀԸ-ի նոր ղեկավար մարմին` Ղրիմահայերի ազգային խորհուրդ։ 1996-ի ամռանը Ղրիմի մշակույթի նախարարության, Հայաստանի մշակույթի նախարարության և ՂՀԸ-ի համատեղ նախագծով կայացավ Ա. Սպենդիարյանի ստեղծագործությանը նվիրված «Ղրիմի էսքիզներ» փառատոնը, կազմակերպվեցին հանդիսավոր միջոցառումներ։ 2000 թ. նոյեմբերին Ղրիմում անցկացվեցին Հայաստանի մշակույթի օրեր։ Ի տարբերություն 1999 թ. միջոցառումների, ստեղծագործական կոլեկտիվներն ու արվեստի վարպետները միայն ղրիմահայեր էին։ 2001 թ. ՂՀԸ-ն Ղրիմի ռուսական համայնքի հետ համատեղ կազմակերպեց «Երկու մշակույթների երկխոսություն» հանդիպումը։ Անցկացվեց Ղրիմի հայկական ճարտարապետության հուշարձանների լուսանկարային ցուցահանդես։ Յալթայում անցկացվեցին Ա. Սպենդիարյանի 130-ամյակին նվիրված միջոցառումներ։ Շարունակվում էին Սուրբ խաչ վանքի վերականգնման աշխատանքները։ ՂՀԸ-ի տարածքային բաժանմունքների ակտիվիստների ուժերով վերանորոգվեցին Յալթայի, Թեոդոսիայի ու Եվպատորիայի հայկական եկեղեցիները։ ՂՀԸ-ի հրավերով երկու անգամ Ղրիմում եղավ ՈՒկրաինայում Հայաստանի դեսպանության հյուպատոսը` քաղաքացիության հարցերը տեղում լուծելու համար։ Հայկավան ավանում պետական ֆինանսավորմամբ ավարտվեց երեսուն բնակելի տների շինարարությունը, սկսվեց ենթակառուցվածքի կարգաբերումը։
(շարունակելի)

Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ

Հեղինակի նյութեր

• Թուրքիայի Հանրապետությունը Մուստաֆա Քեմալ փաշայի ժամանակներից մինչ օրս․ առաջին սիոնիստական պետությունն աշխարհում-3
• Թուրքիայի Հանրապետությունը Մուստաֆա Քեմալ փաշայի ժամանակներից մինչ օրս․ առաջին սիոնիստական պետությունն աշխարհում-2
• Թուրքիայի Հանրապետությունը Մուստաֆա Քեմալ փաշայի ժամանակներից մինչ օրս․ առաջին սիոնիստական պետությունն աշխարհում
• Ժամանակակից «Ադրբեջանի հանրապետությունը» սիոնիստների, անգլո-սաքսոնների և պանթուրքիստների հենակետն է՝ ընդդեմ Իրանի և ՌԴ-ի- 2
• Ժամանակակից «Ադրբեջանի հանրապետությունը» սիոնիստների, անգլո-սաքսոնների և պանթուրքիստների հենակետն է՝ ընդդեմ Իրանի և ՌԴ-ի-1
• Երևա­նի և Ստե­փա­նա­կեր­տի ա­ռա­ջին խն­դի­րը պաշտ­պա­նու­թ­յան եր­կու պե­տա­կան կո­մի­տե­նե­րի շտապ ձևա­վո­րումն է
• Երևա­նի և Ստե­փա­նա­կեր­տի ա­ռա­ջին խն­դի­րը պաշտ­պա­նու­թ­յան եր­կու պե­տա­կան կո­մի­տե­նե­րի շտապ ձևա­վո­րումն է
• Կրկին ու կր­կին՝ «Փա­շի­ն­յա՛ն, հե­ռա­ցի՛ր». սա ժո­ղովր­դի պա­հանջն է
• Կրկին ու կր­կին՝ «Փա­շի­ն­յա՛ն, հե­ռա­ցի՛ր». սա ժո­ղովր­դի պա­հանջն է
• Փա­շի­ն­յանն ա­մեն օր, կա­մա­վոր հրա­ժա­րա­կան չտա­լով, ըն­դա­մենն ա­պա­ցու­ցում է, որ հա­կա­հայ ու­ժե­րի դրա­ծո է
• Բաց հարց Ռու­սաս­տա­նի ԶԼՄ-նե­րին. Ինչ­քա՞ն կա­րե­լի է ստել Ար­ցա­խի հար­ցում հա­յե­րի «մեղ­քի» մա­սին
• Ռու­սաս­տանը, Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րի թողտ­վու­թ­յամբ, Թուր­քիա­յին ներս է թո­ղել Այսր­կով­կա­սի մեր մա­սը
• Թուր­քիան մուտք է գոր­ծել տա­րա­ծաշր­ջան ու Ար­ցա­խից սպառ­նում է և՛ Ի­րա­նին, և՛ Ռու­սաս­տա­նին
• Փա­շի­ն­յան, խոս­տո­վա­նիր, գու­ցե Զան­գե­զուրն է՞լ եք ար­դեն վա­ճա­ռել թուր­քե­րին
• Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի­նե­րի մի մա­սը դա­վա­ճա­նել է ողջ հայ ժո­ղովր­դին
• Մեր ժո­ղովր­դին ԱՄՆ-ը, Իս­րա­յե­լը, Անգ­լիան և Թուր­քիան դա­վա­ճան­նե­րի ձեռ­քով «Այսր­կով­կաս­յան Դեյ­թոն» են պար­տադ­րել
• «Ով խա­ղա­ղու­թ­յուն է ու­զում խայ­տա­ռա­կութ­յան գնով, կս­տա­նա և՛ պա­տե­րազմ, և՛ խայ­տա­ռա­կութ­յուն»
• Թեհ­րա­նում ար­դեն ըն­դուն­ված են ինչ-որ պատ­շաճ ո­րո­շում­ներ
• Թեհ­րա­նում ար­դեն ըն­դուն­ված են ինչ-որ պատ­շաճ ո­րո­շում­ներ
• Թեհ­րա­նում ար­դեն ըն­դուն­ված են ինչ-որ պատ­շաճ ո­րո­շում­ներ

Մեկնաբանություններ