ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ԱՐՄԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՇԱՀԵՐԸ

Իսլամական արմատական շարժումը ներկայումս քաղաքական և գաղափարական ճգնաժամ է ապրում։ Դա պայմանավորված է չեչեն ծայրահեղականների ջախջախման, ընդհանրապես չեչենական հիմնախնդրի սպառման և իսլամական կենտրոնների կողմից այդ հիմնախնդրի նկատմամբ հետաքրքրության նվազման փաստով։ Ճգնաժամը կապ ունի նաև իսլամական արմատականության հանդեպ ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղաքականության վերագնահատման, արաբական երկրներում իսլամական ծայրահեղականության հետ կապված մտահոգությունների աճի, իսլամի օրենքների` շարիաթի օգնությամբ ուժեղ ազգային պետություն ստեղծելու և սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ լուծելու անհնարինության գիտակցման, իսլամական պետությունների և տարբեր ծայրահեղական շարժումների միջև հակասությունների սրման հետ: Իսլամական ծայրահեղական շարժումներից տուժած մի շարք պետություններ ստեղծել են կառույցներ` այդ շարժումներին դիմագրավելու համար:
Աֆղանստանից խորհրդային զորքերի դուրսբերումից ի վեր կոսմոպոլիտ բնույթի իսլամական շարժումները և, առաջին հերթին, սուննիական շարժումը, ոչ մի ուղղությամբ չկարողացան ինքնուրույնաբար լուծել քաղաքական կամ գեոռազմավարական որևէ խնդիր: Բալկաններում, հյուսիսարևմտյան Չինաստանում և Կենտրոնական Ասիայում կոսմոպոլիտ իսլամական շարժման հաջողությունները պայմանավորված են սոսկ ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի աջակցությանբ: Լիբանանյան «Հըզբոլլահի» հաջողությունը Հարավային Լիբանանում բացատրվում է նրանով, որ այն ազգային-կրոնական կազմակերպություն է և նպատակաուղղված է ազգային ազատագրական պայքարին: Անխտիր բոլոր անդրազգային նախագծերը, որոնք կառուցվել էին կրոնական սկզբունքների վրա և ֆինանսատնտեսական նպատակներ էին հետապնդում, դատապարտվեցին ձախողման:
ԱՄՆ-ը և Մեծ Բրիտանիան նախաձեռնել են մի շարք միջոցառումներ, իսլամական արմատականության վտանգ ստեղծելով հենց իրենց` իսլամական պետությունների համար: Ներկայումս բոլոր առաջատար արաբական երկրներում կառավարող ռեժիմները կանգնած են իսլամական արմատականների կողմից տապալվելու վտանգի առջև: Եթե նկատի չունենանք Ալժիրը, որը վերահսկվում է ֆրանսիական հատուկ ծառայությունների կողմից և հեռու է Մերձավոր Արևելքի հիմնախնդիրներից, իսլամական շարժման կողմից ամենամեծ վտանգը ձևավորվել է Եգիպտոսում: Այնտեղ ավանդապես ուժեղ են «հին» իսլամական կազմակերպությունները, որոնք հիմնականում ներգրավված են «Եղբայր մահմեդականներ» ընկերակցության կազմում: Այդ կազմակերպությունները լավ ծանոթ են թե՛ իշխանություններին, թե՛ արևմտյան հատուկ ծառայություններին: «Նոր» կազմակերպությունները` ի դեմս «Ալ Քաիդայի» և մյուսների, ստեղծվել են նոր ժամանակներին համահունչ և, ելնելով նոր խնդիրներից, որևէ ազդեցություն չունեն Եգիպտոսում ընթացող գործընթացների վրա: Այնպես որ, ԱՄՆ-ից և Մեծ Բրիտանիայից մեծ ջանք չի պահանջվում այս երկրում իրավիճակը վերահսկելու համար: Բայց նրանք շատ քիչ հնարավորություններ ունեն իսլամիստների օգնությամբ իշխանությունը քայքայելու Սիրիայում և Լիբանանում: Իսկ անգլո-սաքսոնական բլոկի հիմնական հարվածն ուղղված է գործընկեր երկրներում, այն է` Սաուդյան Արաբիայում, Քուվեյթում, Արաբական Միացյալ Էմիրություններում, Կատարում, Օմանում և Հորդանանում, իշխանությունը քայքայելուն: Այս երկրներում արևմտյան տերություններն օգտագործում են իրավիճակն ապակայունացնելու երկու գործոն` արևմտամետ մտավորական էլիտային և իսլամական արմատականներին: Հիմնական հարվածն ուղղված է Սաուդյան Արաբիայի դեմ: Ամերիկացիներն այս երկրի հանդեպ որդեգրել են անսխալ վերաբերմունք: ԱՄՆ-ը պնդում է, որ իսլամական կազմակերպությունների գործունեությունը պիտի սահմանափակվի, իսկ թագավորական ընտանիքը պետք է հետ կանգնի սալաֆիզմի, տվյալ դեպքում` վահաբիզմի սկզբունքներից: Սաուդյան իշխանությունները ստիպված գնում են այդ քայլերին, ինչն իսլամիստների պատասխան վերաբերմունքին է արժանանում: Բրիտանական մասնագետները կարծում են, որ ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի այս քաղաքականությունը սաուդյան կառավարող շրջանները մասնատել է երեք մասի. չափավորներ, որոնց առաջնորդում էին թագավորական ընտանիքի որոշ անդամներ, արևմտամետ ուժեր` ներառյալ տեխնոկրատիայի ներկայացուցիչները, խոշոր առևտրական բուրժուազիայի մի մասը, մտավորականությունը և թագավորական ընտանիքի երիտասարդ թևը, ինչպես նաև համաարաբական ազգայնականներ, որոնց գլխավորում է թագաժառանգ Աբդուլլան: Պետք է նշել, որ դեռևս տասը տարի առաջ Սաուդյան Արաբիայում գոյություն չուներ այսպիսի ընդգծված առճակատում: Սա Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի գործունեության հետևանք է` հենց այս հաջորդականությամբ:
Նմանատիպ նախաձեռնողականություն է ցուցաբերվում նաև Քուվեյթի, Արաբական Միացյալ Էմիրությունների, Օմանի և Հորդանանի հանդեպ: Հորդանանի երիտասարդ թագավոր Աբդուլլան փորձում է իր երկիրը վերածել քաղաքական Շվեյցարիայի` միջնորդ մի երկրի` տարբեր պետությունների, շարժումների, ընդդիմադիր խմբավորումների միջև բանակցություններ անցկացնելու նպատակով: Ընդ որում, օգտվելով իր այդ դիրքից, Հորդանանը միևնույն ժամանակ փորձում է պաշտպանել համաարաբական ազգային շահերը և զարգացնում է հարաբերություններն Իրաքի ու Սիրիայի հետ: Դրանով են պայմանավորված իսլամիստների միջոցով իրավիճակի ապակայունացման փորձերը:
Արաբական և այլ իսլամական երկրներն աշխարհականացնելու երկու-երեք տասնամյակների անհիմն հույսերից հետո ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և Իսրայելի ռազմավարական կենտրոնները հասկացան, որ արաբական և մահմեդական երկրների ժողովրդավարացումը բավականին վտանգավոր հեռանկար է Արևմուտքի և Իսրայելի համար: Նախ, ժողովրդավարացումը տվյալ երկրներում մշտապես հանգեցնում է իրավիճակի ապակայունացման, առաջացնելով քրոնիկ անկայուն իրավիճակ, քաղաքացիական բախումներ, զինվորական հեղաշրջումներ: Ընդ որում, ստեղծված անկառավարելի իրավիճակը բավականին երկար է տևում: Տվյալ երկրների կառավարող վարչակազմերը հմտացել են ժողովրդավարությունը որոշակի մակարդակի վրա կոնսերվացնելու արվեստի մեջ, չվտանգելով իրենց իշխանությունը: Բայց, ամեն դեպքում, ժողովրդավարացումը հանգեցնում է ոչ միայն չափավոր իսլամական, այլ նաև ծայրահեղական ռեժիմների հաստատմանը, ճիշտ է, կարճ ժամանակով: Երկրորդ` ժողովրդավարացումը հանգեցնում է տնտեսության և սպառման աճին, ինչը միշտ չէ, որ ձեռնտու է Արևմուտքին: Այդ իսկ պատճառով Արևելյան Եվրոպայում կիրառվող ժողովրդավարացման քաղաքականությունը չի կարող նույնությամբ կիրառվել արաբական և իսլամական պետությունների նկատմամբ: Որպես ապակայունացման ունիվերսալ մեթոդ, ավելի մեծ կիրառում ունի իսլամացումը: Սկզբունքորեն այն հնարավորություն է տալիս կանխելու պանարաբիզմն ու պանիսլամիզմը արաբական և իսլամական երկրների կողմից որպես պետական քաղաքականություն որդեգրելու հնարավորությունը: Բայց ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի վարած այս քաղաքականության հիմնական նպատակը նավթամթերքների գների վերահսկողությունն ու եվրոպական տնտեսությանը հարվածելու հնարավորությունն է: Այսպիսով, իսլամական ծայրահեղականությունն ուղղվում է հենց իսլամական պետությունների դեմ: Տպավորություն է ստեղծվում, որ ժամանակակից իսլամական շարժումը կորցնում է իր արդիականությունը, տրանսֆորմացվելով որոշ երկրներում ազգայնական, իսկ մյուս երկրներում` չափավոր իսլամական շարժման:
Արաբական աշխարհի առաջատար նավթա-ֆինանսական երկրները ռազմական տերություններ չեն և ի վիճակի չեն պատերազմներ վարելու նույնիսկ ոչ մեծ, բայց կազմակերպված պետությունների դեմ: Այդ իսկ պատճառով այն երկրների դեմ, որտեղ արաբական նավթա-ֆինանսական էլիտան ունի աշխարհատնտեսական շահ, նրանք վարում են պարտիզանական պատերազմներ, որոնք ունեն յուրահատուկ գաղափարական հենք: Փաստորեն, դա արմատական իսլամիզմի արտահանման գործընթաց է` դեպի արտաքին միջավայր` կա՛մ դեպի այլ իսլամական պետություններ, կա՛մ այն պետություններ, որոնք վերահսկում են ընդարձակ մարգինալ տարածքներ` Ռուսաստան, Չինաստան, Հնդկաստան, Հարավսլավիա: Այդ պետությունների դեմ պարտիզանական պատերազմները թանկ չեն: Արաբական նավթաֆինանսական էլիտան չի ծախսում այդ պատերազմների վրա անգամ իր ստացած շահույթի մեկ տոկոսի մեկ տասներորդ մասը: Կյանքի ցածր մակարդակը Ռուսաստանի հարավում, Աֆղանստանում, Կենտրոնական Ասիայում, հյուսիսարևմտյան Չինաստանում թույլ է տալիս նույնիսկ ոչ մեծ ծախսերի պարագայում ընդգրկել մեծաքանակ մարդկային ռեսուրսներ: Գրոհայինների հավաքագրումը Մեծ Բրիտանիայում, օրինակ, շատ ավելի ծախսատար է: Միևնույն ժամանակ բրիտանական ու ամերիկյան հատուկ ծառայությունների աշխատանքը թույլ է տալիս խուսափել բազմաբնույթ սպառնալիքներից, որոնք գալիս են արմատական իսլամական խմբավորումներից:
Իսլամի հիմնախնդիրների գծով ԱՄՆ-ի առաջատար փորձագետ Շեր Հանտերի կարծիքով (Միջազգային և ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոն, Վաշինգտոն)` մոտակա քսան տարիներին ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականությունը նպատակաուղղվելու է իսլամական գործոնի վերահսկմանը, որպես առաջնային խնդիր: Փորձագետի պնդմամբ, ԱՄՆ-ը փորձում է խուսափել իր համար բավականին տհաճ մի խնդրից` արմատական իսլամիզմի դեմ պայքարում Ռուսաստանի ու Չինաստանի հետ միավորվելու անհրաժեշտությունից: Ըստ փորձագետի, մինչ այժմ ԱՄՆ-ը երբեք չի պլանավորել իսլամական տարածաշրջանի նկատմամբ քաղաքականությունը հինգ տարուց ավելի կտրվածքով: Բայց ներկայումս երկարաժամկետ պլանավորման բացակայությունը դարձել է ամերիկյան արտաքին քաղաքականությանը խոչընդոտող լուրջ գործոն: Այդ կապակցությամբ փորձագետը փորձում է հիմնավորել այլ երկրների, այդ թվում` Ռուսաստանի մասնակցությամբ անվտանգության նոր համակարգի ստեղծման անհրաժեշտությունը: ԱՄՆ-ի հակաահաբեկչական կենտրոնի ղեկավար Իոսիֆ Բոդանսկին նույնպես մշակել է Ռուսաստանի և այլ պետությունների մասնակցությամբ անվտանգության գոտի ստեղծելու գաղափարներ: Այդ նախագծում մեծ նշանակություն է տրվում Հայաստանին, որը, անվտանգության երաշխիքների դիմաց, պետք է ներգրավվի իսլամական արմատականության կենտրոնների դեմ պայքարի մեջ: Բոդանսկին իր այդ մոտեցումները շարադրել էր` 1999-ին այցելելով Հայաստան: Հայաստանը ևս դիտվում էր որպես իսլամական ֆունդամենտալիզմի դեմ պայքարի հարմար տարածք` տարածաշրջանի երկրորդ Իսրայել: Հարկ է նկատել, որ տարածաշրջանային անվտանգության խնդիրների նկատմամբ նմանատիպ շատ մոտեցումներ ծնվել են դեմոկրատական կուսակցության վերլուծական կենտրոններում և նպատակաուղղված են Իսրայելի անվտանգության ապահովմանը: Հանրապետականների օրոք, Ջ. Բուշի իշխանության նախնական շրջանում ԱՄՆ-ի ղեկավարությունը փորձեց կենտրոնանալ Մերձավոր Արևելքի վրա` ի հաշիվ Կենտրոնական Ասիայի և Աֆղանստանի, ապա նորից վերադարձավ Աֆղանստանին ու Պակիստանին: Ըստ անգլո-ամերիկյան վերլուծաբան Անատոլի Լիևենի` հանրապետականների վարչակազմը չի կարողանա խուսափել ագրեսիվ իսլամիստների հետ «ուղիղ առճակատումից» տարբեր տարածաշրջաններում: Եվ նվազեցնել ԱՄՆ-ի դերն այդ տարածքներում կարգ ու կանոն պահպանելու առումով, սխալ է: Գուցե այդ նկատառումներից ելնելով, Օբամայի վարչակազմը որոշեց շարունակել նախորդների ջանքերը` Հարավային և Կենտրոնական Ասիայում, ներառյալ Հնդկաստանը, Պակիստանը, Աֆղանստանը, առկա հիմնախնդիրները լուծելու առումով: Բայց այս դեպքում, լուծելով իսլամական արմատականության հետ կապված խնդիրները, իրականում ԱՄՆ-ը փորձում է դիմակայել նաև չինական էքսպանսիային դեպի Եվրասիա: Չնայած արտաքուստ կորուստներին, ԱՄՆ-ը բավականին լուրջ խնդիրներ է լուծել թե՛ Իրաքում, թե՛ Մերձավոր Արևելքում ընդհանրապես: ԱՄՆ-ի գլխավոր հաջողությունն արաբական և իսլամական պետությունների միավորումն է` արմատական իսլամիզմի դեմ պայքարում:
Իսլամական արմատականությունը գործնականում չի ազդել Հայաստանի վրա: Աֆղան և չեչեն գրոհայինները ղարաբաղյան պատերազմում ոչ մի էական դեր չեն խաղացել: Իրանի և Սիրիայի դիրքորոշման շնորհիվ Ադրբեջանը և Թուրքիան չկարողացան քաղաքականապես մեկուսացնել Հայաստանն իսլամական աշխարհից: Պատճառներից մեկն էլ Ադրբեջանի և Թուրքիայի ակտիվ համագործակցությունն էր Իսրայելի և ԱՄՆ-ի հետ, մասնավորապես` անվտանգության և սպառազինության ոլորտում: Իսլամական աշխարհում Հայաստանը հայտնի է որպես մի երկիր, որն ակտիվորեն համագործակցում է Իրանի և Սիրիայի և բարիդրացիական հարաբերություններ պահպանում Կենտրոնական Ասիայի պետությունների հետ: Լիբանանում հայկական համայնքը և քաղաքական կուսակցությունները համագործակցում են «Հըզբոլլահի» հետ, տարանջատվելով հակասիրիական ուժերից: Իսլամական աշխարհում լավատեղյակ են, որ Հայաստանն ու հայկական համայնքները պայքարում են Իսրայելի քաղաքականության և ԱՄՆ-ում Իսրայելի բարեկամների դեմ: Հայաստանն ակտիվորեն մասնակցում է նեոեվրասիական ռուսական նախագծին, և այդ մասնակցության շնորհիվ դաշնակցային հարաբերություններ ունի Կենտրոնական Ասիայի մուսուլմանական պետությունների հետ: Իսլամական աշխարհում դրական փոփոխություններ են տեղի ունենում, ծայրահեղականությունը մարում է: Իսլամական պետությունները դառնում են ավելի ադեկվատ, լուծում են իրենց քաղաքական և տնտեսական խնդիրները: Մի շարք իսլամական երկրներ վերաճել են տարածքային մակրոտերությունների և ավելի մեծ դեր են ստանձնել աշխարհում:
Հայաստանը պետք է ավելի ակտիվ քաղաքականություն վարի իսլամական աշխարհում և հստակեցնի առաջնային խնդիրներն այս կամ այն իսլամական տերությունների հետ հարաբերությունների համատեքստում: Բացի Մերձավոր Արևելքից և Կենտրոնական Ասիայից, որտեղ Հայաստանի դիրքերն ամուր են, մոտ ապագայում հարկավոր է դիրքավորվել Բալկաններում և Հյուսիսային Կովկասում, չնայած Հյուսիսային Կովկասը Ռուսաստանի տարածաշրջաններից մեկն է: Նշված երկու տարածքները կարևոր են և՛ հաղորդակցության առումով, և՛ որպես հումքի ու սպառման շուկաներ հայկական արդյունաբերության համար: Բայց սա արդեն այլ քննարկման նյութ է:
Իգոր ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Մեկնաբանություններ