Հորս մախմուր քարը

Հայրս՝ Ալեքսան Թադևոսի Ավագյանը, մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմին և 1942 թ. ապրիլի 24-ին զոհվել Օրյոլ-Կուրսկ աղեղի ճակատամարտում: Թաղված է Օրյոլի մարզի Նովոսիլլի քաղաքի Վյաժնիի եղբայրական գերեզմանոցում:

1985 թ. մարտին անսպասելի նամակ ստացանք նրա մասին: Մինչ այդ ոչինչ չգիտեինք: Ես մեկնեցի Օրյոլ: Կուսակցության քաղկոմի քարտուղարի և զինվորական կոմիսարի հետ այցելեցինք գերեզմանոց, որտեղ գտա հորս անունը՝ քանդակված գրանիտե սալին:
Այնուհետև 1985 թ. մայիսին, հաղթանակի 40-ամյակի կապակցությամբ մեզ հրավիրեցին Նովոսիլլի: Մեկնեցինք ընտանիքով՝ ես, կինս, եղբայրս և մեծ տղաս, որը կրում է հորս անունը: Արժանի ու մեծ, շքեղ հանդիսություն էր կազմակերպված: Այս այցելությունը, հորս հետ անցկացրած երեք օրը թերևս իմ կյանքի ամենաերջանիկ ու հուզիչ պահերն էին:
Հետո մի օր ծնվեց այս իրական պատմությունը:
Հայկ ԱՎԱԳՅԱՆ
Եղեգնաձոր, Գետափ

Տարիները այնպես հեշտ են հանդիպում իրար: Նրանց հանդիպման պահը լեցուն է զվարճանքներով, խնդություններով, լույսերով: Այդ պահերին նույնիսկ տխրությունը լցվում է ինչ-որ անբացատրելի մաքրությամբ: Կարոտներից է ծնվում մարդու տխրությունը: Սակայն ամենից շատ ծաղկում են հեքիաթները: Ամեն ինչ գեղեցկանում է հեքիաթներով: Իմ հոգում տարիներն իրար հանդիպում են հունիսի 22-ին, երբ արևն իջնում է մայրամուտ, ու երբ աստղերը նոր են հայտնվում, ու գյուղը փաթաթվում է թափանցիկ մշուշի մեջ, հետո ծագում է լիալուսինը: Կանցնեն էլի շատ օրեր, ես միշտ կհիշեմ այն ձայները, որ ինձ օգնում են մտաբերել տարիների հանդիպման ակնթարթները: Նրանք իրար գտնում են ամառվա մի աստղածուփ գիշեր, գյուղի տակով շտապող Արփա գետի ջրերում, այնտեղ, ուր լուռ թախծում է հորս մախմուր քարը: Ամեն տարի նրանց հանդիպման պահին իմ աչքերին արցունք է ցայտում, ու ես սրտաբուխ լալիս եմ: Լալիս եմ, ու ինձ թվում է, թե լսում եմ փոստատարի ձայնը, այս անգամ ինձ կարեկցելով.

-Լաց մի՛ լինի, ախպոր տղա, մենակ դու չես, աշխարհով է…

-Համո, հե՜յ… Փանոյենց Ալեքսանը մտել է գետը, նստել ժեռ քարին, դուրս չի գալիս… Ասում է՝ մինչև կինս չգա, գետից դուրս եկողը չեմ։
Նա, որ կանչում է, գյուղի փոստատարն է, Եղեգնաձորից ուշացած գալիս է, երկաթյա կամրջով անցնելիս տեսնում է հորս՝ գետամիջի ժայռաքարին նստած: Գետը հեղեղվել է ու քարին ծեփվելով հեռանում է ձորն ի վար: Փանոյենց Ալեքսանը իմ հայրն է: Բարի, աշխատասեր ու ազնիվ, գյուղում հայտնի իր պատվասիրությամբ, երգով, ծափ ու ծիծաղով: Այդ օրը Սհար տատի գինով մի լավ քեֆ է արել, եկել մտել է գետը, նստել մեծ քարին ու չի ուզում տուն գնալ: Օրը երեկոյանում է: Գյուղի կանայք բարձրանում են տափակ տանիքները, անկողին են բացում: Գյուղը գարնանից խոր աշուն տանիքներին է գիշերում: Գյուղի մի ծայրից ձայն տուր, մյուսից պատասխան կստանաս: Խոսում են մեկմեկու հետ, մեկմեկու լուր հաղորդում: Փոստատարի ձայնը հասել է տանիքները: Լսել են, բայց դեռ չեն արձագանքել: Խորամանկ ու ոչ պակաս կատակասեր փոստատարը փնտրում է գյուղի սրամիտներից մեկի՝ Հայկոյի ձայնը:
-Հայկո, հե՜յ… Փանոյենց Ալեքսանը մտել է գետը, դուրս չի գալիս… Ձայնն առաջինը մայրս է լսում: Նա տուն եկավ արագ քայլերով, բարկացած: Զլլի էի խաղում: Մոտեցավ, ականջս պինդ բռնեց.

-Իբր չես լսում, հա՞…
-Ի՞նչ…
-Հորդ օյիններն են պատմում…
-Ի՞նչ է արել իմ խեղճ հերը:
-Էլ ինչ անի, գյուղով մեկ խայտառակվեցինք: Մտել է գետը, նստել քարին, տուն չի գալիս: Գնա, շուտ արա, մեծ տղա ես, հորդ խոսք հասկացրու, տուն բեր… ամոթ է:
Զլլի խաղալը թողեցի, վազ տվի գետափ: Աստղածուփ երկինքը կախվել էր գյուղի վրա ու նոր միայն ողողվել լիալուսնի լույսով: Նորից լսեցի փոստատարի ձայնը:
-Այ տղա, Հայկո՜… Փանոյենց Ալեքսանը գինովցել է, մտել գետը, նստել մախմուր քարին, տուն չի գալիս:
-Ի՞նչ է ուզում:
-Ասում է, թող խանումս գա, դհոլ-զուռնա բերի, հրավիրի, գամ տուն:
-Խանումին ասե՞լ ես:
-Բա որ գեղով մեկ ձեն եմ տալիս, հալբաթ ինքն էլ լսած կլինի։
-Այ տղա, ի՞նչ ես ասում, մի նորից ասա։
Հայկոն դիտմամբ ստիպում է փոստատարին, որ խոսքը կրկնի: Սա չզլանալով կրկնեց.
-Ասում եմ՝ Փանոյենց Ալեքսանը մտել է գետը, նստել մի ժեռ քարի, տուն չի գալիս:
-Ի՞նչ ա ուզում:
-Ասում է…

Այն ժամանակ ես կարևորություն չտվեցի բամբասանքներին:
Սակայն մի բան ինձ հասկանալի էր: Հարկավոր էր շուտ գնալ, հորս համոզել, որ տուն վերադառնա:
Սուլեմա լեռնանցքի ուշացած ձյուներից վարարած գետի մեջտեղը մի մեծ ժայռաքարի նստած՝ հայրս երգում էր: Ձայնը մերթ լսվում էր, մերթ կորչում: Քամին խլում էր, խառնում գետի աղմուկին:
-Նա մի նազ ունի, նազ ունի, նազ ունի, Ձեռքին սազ ունի, սազ ունի…
Ես սարսափով նայեցի ալիքներին: Հորս մոտենալ չէի կարող: Տագնապահար ափից ձայն տվի.
-Հայրի՜կ…
Հայրս նայեց իմ կողմն ու ձեռքերը տարածեց.
-Ջանե՜:
-Մայրս կանչում է:

Խոսք չգտնելով՝ ես ասացի այն, ինչը մեր տանը հեղինակավոր արտահայտություն էր:
Հայրս կանգնեց ժայռաքարին, իմ հայացքի դեմ ասես դարձավ մի հոյակերտ արձան: Ձեռքերը տարածեց ու սկսեց զվարթ ձայնով կրկին երգել.
-Շորորա, թառլան, շորորա˜…
Հայրս երգում էր սրտաբուխ, հաճելի, նրա հոգուց պոկված երգի բառերը թևեր առնելով բեկբեկում էին հեռուներում:
-Ջա˜ն, Ալեքսան,- կանչում էին մոտակա տների կտուրներից:
Հասկացա, որ իմ կանչով հայրս տուն չի գա: Որոշեցի տուն վերադառնալ, մորս ուղարկել: Ճանապարհին կրկին ականջներումս զիլ հնչեցին փոստատարի ու Հայկոյի սրախոսությունները.
-Գեղացիք, հե՜յ… ով ականջ ունի, թող իմանա, ով բերան ունի, հետո պատմի… հալ-հեքիաթ, Փանոյենց Ալեքսանը ոտքերը չի հանել, շորերը չի հանել, մտել է գետը: Ասում է՝ մինչև խանումս չգա, ես դուրս եկողը չեմ… կինն էլ համառում, չի գնում, բա ոնց կլինի:
Հայկոն գյուղում հայտնի է իր սրամտությամբ: Վա՜յ նրան, որ ընկավ Հայկոյի լեզվի տակ: Համոզված էի, մեկ-երկու օր հետո գյուղի դաշտում, ֆերմայում անեկդոտ են պատմելու հորս մասին: Հետո այդ անեկդոտները կոտորակվելով պատմվելու են տներում: Դա ինձ չափազանց վիրավորեց: Շտապ վազեցի տուն ու լացակումած դիմեցի մորս.
-Այ մեր, վեր կաց: Մինչև դու չգնաս, հայրս տուն չի գա:

-Չորս երեխա եք: Գնացեք, ձեր հորը տուն բերեք: Ես գյուղում խայտառակվելու միտք չունեմ:
Մորս թվում է, որ գնա հորս տուն բերի, գյուղով մեկ ծիծաղելու են, որից էլ համառորեն հրաժարվում էր, իսկ հորս զուլալ ձայնը շարունակում էր խառնվել լուսնի կաթնագույն լույսին, ձուլվում նրա շողերի հետ ու տարածվում գյուղով մեկ: Այս ու այնտեղից ձայն են տալիս, հորդորում, ոգևորում.
-Ջա՜ն, Ալեքսան, ջա՜ն…

Մենք` չորս երեխա, ստիպված իջանք գետափ: Մեզ տեսնելուն պես հայրս ձայն տվեց.
-Ասլաններս եկան, ջա˜ն: Ձեր հոգուն մատաղ։
-Հայրիկ, խնդրում ենք, տուն գնանք։
-Չէ, մինչև ձեր մայրը չգա, ինձ խնդրի, ես տուն եկողը չե˜մ։
Միջնեկ եղբայրս ու քույրս փղձկում են: Ես հանգստացնում եմ նրանց, իսկ գետի կողմից լսվում է հորս արծաթ ձայնը.
-Հեյ ջան, հեյ ջան, Լանջեր, մարջան…
Ինչ ձայն է, տեր Աստված, ո՜նց էր երգում հայրս:
Քույրս՝ Համեստը, ու փոքր եղբայրս՝ Օնիկը, մնացին գետափին, ես ու Վանիկ եղբայրս գլխիկոր տուն եկանք ու մեր մոր հետ սկսեցինք սպառնալիքով խոսել.
-Մայրի՛կ…
-Հերդ ընկնի ջուրը, խեղդվի էլ, չեմ գա,- խռովահույզ սրտով կրկին համառեց մայրս:
-Եթե չգաս, մենք էլ կգնանք, ջուրը կընկնենք։
-Դուք էլ ջուրն ընկեք, չեմ գալու, չեմ գալու:
Ես ու եղբայրս խղճահարվեցինք: Տեսանք սպառնալիքը չի օգնում, սկսեցինք խնդրել.
-Ախր Մուրադենց Համոն կտուրին կանգնել, մեր հորն է ծաղրում:
-Թող ծաղրի։
-Մայրիկ, մեր հոր պատիվը գետնով մի տուր, արի գնանք։
Ես լաց եղա: Եղբայրս հետևեց ինձ:
Մորս հոգում ասես գութ շարժվեց: Նա անսպասելի փաթաթվեց մեզ, մեր գլուխները սեղմեց իր կրծքին ու ինքն էլ սկսեց լաց լինել: Ինձ թվաց, թե այդ լացի մեջ որևէ իմաստ չկար, բայց լաց եղանք: Հետո մայրս գլխաշորը գցեց գլխին ու հրամայեց.
-Վե՛ր կացեք, գնացի՛նք…
Նոր էինք տնից դուրս եկել, երբ փոստատարը մեզ տեսնելով՝ սկսեց իր չարախոսությունները:
Մայրս քաշեց մեր թևից ու սաստեց, որ հանկարծ չպատասխանենք օյինբազ փոստատարին: Ջրաղացի ջուրն անցանք, պարզ լսվեց հորս երգի ձայնը.
¬Երբ բաց եղան գարնան կանաչ դռները,
Քնար դարձան աղբյուրները Բինգյոլի…
Երբ հասանք գետափ, քույրս ու փոքրիկ Օնիկը դեռ լաց էին լինում: Մայրս, հորս տեսնելով, չանչ արեց ու նախատեց.
-Ամոթ ունե՞ս…
-Բա չունե՞մ… Քեզ նման կնիկարմատ ունեցողը ամոթ էլ ունի, պատիվ էլ, սեր էլ, բայց ափ չեմ գալու, մինչև բոլոր երգերս չերգեմ:
-Այ մարդ, խաբար ես ուղարկել, որ գամ: Եկել եմ: Երգերդ էլ գնանք տանը երգիր։
Այդ պահին զարմանալի բան կատարվեց: Հայրս տարածելով թևերը, հանկարծ շորերով գետը նետվեց, լող տալով մոտեցավ ափին ու կանգնելով սակավ ջրի մեջ՝ այս անգամ սկսեց պարել:
-Ջա՜ն, աշխարհի երջանիկ մարդն ես եմ:

Ես չէի հասկանում այդ երջանկության գաղտնիքը: Համենայն դեպս, հայրս անսահման ուրախ էր: Մայրս, փեշերը վեր բարձրացնելով, ասես ինքնակամ ջուրը մտավ, սկզբում հորս քաշքշում էր, կատակով հարվածում, բայց հետո ինքն էլ սկսեց պարել:
-Ջա՜ն, պարենք…
Եվ այսպես, երգ ու պարով մի ամբողջ ընտանիք տուն վերադարձանք: Տանը մայրս չզլացավ հորս գլխին խրատներ կարդալուց՝ եթե այդպես շարունակի, պատվից-նամուսից կընկնի: Հայրս կարևորություն չէր տալիս մորս խրատներին:
-Չորս զավակ ունեմ, ամեն մեկը մի պարկ ոսկի է։ Ես աշխարհի ամենահարուստ մարդն եմ: Բա որ չուրախանամ, էլ ինչո՞ւ եմ ապրում:
Նոր էինք տուն եկել, երբ ներս եկան մեր գյուղացիներից վեց-յոթ մարդ՝ Վաղարշակը, Համոն, Էլիգոնը, նրանց հետ՝ Հայկոն:
-Վահ, ասում եք Ալեքսանը տուն չի գալիս, էս ա Ալեքսանը։
-Ալեքսա՜ն…
-Այ տղա, իսկապես Ալեքսա՞նն է։
-Հա, էլի։ Ջուրը չի տարել։
-Չի տարել, չէ՜…

Սկսվեց ուրախությունը… Այդ գիշեր մինչև լույս մեր տանը զվարճություն էր: Լուսաբացին լուր եկավ. «Պատերազմ»:
Շատերը գնացին։ Շատերին տարան։
…Գյուղում մնացածները հավաքվեցին, դհոլ-զուռնայով, լալով ու խնդալով հորս ճանապարհեցինք:
Բակից դուրս գալիս հայրս թեքվեց դեպի ջրաղացի կողմը: Բոլորը ինքնաբերաբար հետևեցին նրան: Ներքևում խաղաղ, արծաթյա գոտու նման փայլում էր գետը՝ կենտրոնում մախմուր հսկա ժայռաքարը.
-Կնիկ ջան, լավ հիշիր, խառն է աշխարհը, թե բան է ուշանամ, կիջնես գետափ, մախմուր քարի մոտ, ձեն կտաս. «Ալեքսա՜ն, հե՜յ, Ալեքսա՜ն»: Ես էն քարի հետևից դուրս կգամ, անպայման կգամ…
Ճանապարհողների մեջ էին Մուրադենց Համոն, փեսա Վաղարշը, Էլիգոնը, Պողոսը, փոստատարը:
Շատերի նման նրանք էլ թաշկինակները դեմ արին աչքներին, հազիվ զսպեցին արցունքները:
Գնաց հայրս…
Հազար փորձություն անցավ…

Վերջին նամակը ստացանք Օրյոլից, ու ամեն ինչ թաղվեց մշուշի մեջ: Պատերազմի երկրորդ տարին էր, մայիսին: Վայոց ձորում քար ու սար կանաչել էին, օդը լցվել էր անհամար ծաղիկների անուշաբույր հոտով: Ռազմաճակատից եկող լուրերը տխուր էին, տխուր էին թիկունքում մաքառողների սրտերը: ՈՒրախանալու բան չկար: Այդ օրերին էր, երբ փոստատարը գլխիկոր մեր բակը մտավ: Երկար նայեց մեզ: Որտեղից որտեղ ընդառաջ եկան Համոն, Նազոյենց Հազարապետը, Էլիգոնը: Մեր մոր կողքերին մենք չորսով էինք՝ վիզներս ծուռ: Տիրեց ծանր լռություն: Թիկունքում մնացած «նիգոդնի» երեք տղամարդ ասես հանցանքի մեջ բռնված՝ քարացել էին այդ պահին: Մինչև ուշ երեկո գյուղում հերթական փսփսոցն էր: Հետո հավաքվեցին գյուղի երկսեռ ավագները, խմբով եկան մեր տուն:
Մայրս կռահեց՝ ինչ է կատարվել: Տոկուն տարավ լուրը: Չծռեց իր տկար մեջքը: Անթիվ ծանր օրեր ապրեցինք:

Տարիներն այնպես հեշտ են մոտենում իրար: Նրանց հանդիպման պահը լեցուն է զվարճանքներով, խնդություններով, լույսերով: Իսկ ինձ համար տարիները Ամանորին չէ, որ հանդիպում են: Նրանք հանդիպում են մի աստղածուփ գիշեր, գյուղի տակով հոսող Արփա գետի ափին, այնտեղ, ուր ընկած է ժեռ քարը: Տարիները հենց այստեղ, հորս մախմուր քարի մոտ, դիպչում են իրար՝ հինը նորին: ՈՒ ոչ նրանց հանդիպման պահին իմ աչքերից կրկին արցունք է ցայտում: Ես լալիս եմ…
Լալիս եմ… ՈՒ ինձ թվում է՝ լսում եմ հորս արծաթ ձայնը:
-Երբ բաց եղան գարնան կանաչ դռները…
Անցավ չորս-հինգ տարի: Տարիները կրկին հանդիպեցին իրար: Աստղածուփ գիշեր էր, երբ մայրս դուրս եկավ տնից: Գնաց: Հոգիս խորհրդավոր ալեկոծվեց: Հագնվեցի, իջա գետափ: Մախմուր քարի մոտ: Մայրս ծունկ էր չոքել և աղեկտուր կանչում էր.
-Ալեքսա՜ն… անխիղճ… բա խոստացար… դե արի, է˜…
Անհնարին էր դիմանալ: Սիրտս փուլ եկավ: Բարձրաձայն լաց էի լինում: Լաց էր լինում և մայրս, անբուժելի մեր վշտին ձայնակցում էր գետը: Նրա կենտրոնում ժեռ քարը կարծես դարձել էր մեր հոր հուշարձանը: Հիմա էլ, շատ տարիներ հետո, երբ տարին դիպչում է տարուն, իմ խաթարված մանկության արահետով հասնում եմ բարակած գետին, կանգնում մախմուր քարի առջև ու վշտալի թախծում:
Անցել են շատ տարիներ…

Արփա-Սևան թունելը Վարդահովիտի մոտից իր երախն է առնում երբեմնի հորդառատ գետի ջրերի մեծ մասը: Քիչը հոսում է իր նախկին հունով: Մախմուր քարը ավելի բարձր է մնացել ջրից: ՈՒ մեր գյուղի ձու խաշող արևից հորս քարը ավելի է շիկացել, թրծվել: Նրանից հեռավոր օրերի երգի շողերն են պոկվում ու մեխվում աչքերիս, ուղեղիս, հոգուս մեջ:
-Երբ բաց եղան գարնան կանաչ դռները…
Հետո իմ կողքին զգում եմ պատերազմի երրորդ տարին մարտիրոսված սրամիտ Հայկոյին, փոստատարին, կատարածու Գուրգենին: Նրանք գուրգուրանքով սրբում են արցունքներս, տխրաձայն հորդորում.
-Լաց մի՛ լինի, ախպոր տղա: Մենակ դու չես, աշխարհով է…

Մեկնաբանություններ