«ՈՒղղահայաց տնկված ցանկացած առարկայի վրա բացված անցքից եթե նայենք, երկնակամարն ու աստղերը կարող են երևալ»

ՀՀ Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող «Զորաց քարեր» հնավայրում 2015-ի օգոստոսին կշարունակվեն ուսումնասիրությունները, որոնց, ամենայն հավանականությամբ, կմասնակցի նաև Վարշավայի համալսարանի հնագիտության ինստիտուտի հնագիտական ջոկատը: Այս մասին «Իրատես de facto»-ի հետ զրույցում ասաց ՀՀ մշակույթի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի տնօրենի գիտական աշխատանքների գծով տեղակալ, պատմ. գիտ. դոկտոր ԱՇՈՏ ՓԻԼԻՊՈՍՅԱՆԸ: Մեր խնդրանքով` հնագետը մանրամասներ հաղորդեց այս տարի աշնանն իրականացրած պեղումների արդյունքների մասին. «Այդ շրջանը շատ հետաքրքիր է հնագիտական առումով և եզակիներից մեկն է Հայաստանում: Այն ունի և կառուցապատված բնակավայր, և դամբարանադաշտ: Աշխատանքները հիմնականում իրականացրել ենք դամբարանադաշտի հատվածում, առավելապես այն քարերի մոտ, որոնք անցքեր ունեն։ Մի խումբ հետաքրքրվողներ երևակայորեն դրանք կապում են լուսատուների հետ»: «Զորաց քարերում» 10-15 օր տևած պեղումների շնորհիվ մաքրվել և բացվել է կենտրոնական դամբարանի քարաշար կրոմլեխը: Շրջանաձև այդ կառույցն ունի մոտ 18 մ տրամագիծ: Կենտրոնում գտնվում է դամբանախուցը: Այն կողմնորոշված է արևմուտքից արևելք: Արևմտյան կողմում, անմիջապես կրոմլեխից սկսվում է դամբանախցի մուտքը` դրոմոսը, որն ունի 7 մ երկարությամբ ստորգետնյա ճանապարհ և բացվում է մոտ 7 մ երկարությամբ և 3 մ լայնքով դամբարանախցի մեջ: Վերջինս շատ տարիներ առաջ արդեն թալանված էր և լի էր դամբանախուց նետված ծածկասալերով:
Ա. Փիլիպոսյանը նշեց, որ մաքրելուց հետո շատ հետաքրքիր պատկեր է ստացվել: Պարզվել է, որ միջնադարում` 11-13-րդ դդ., այդ տարածքը, որը մոտ 20 քառակուսի մետր մակերես ունի, օգտագործվել է որպես փոքրիկ ապաստարան մարդկանց համար: Խցում հայտնաբերվել են միջնադարյան ապակե ապարանջանների բեկորներ: Մաքրման աշխատանքների ընթացքում արդեն հողի խառը շերտի միջից դուրս են եկել երկու երկաթե նիզակներ, որոնք իրենց ձևով և պատրաստման եղանակով բնորոշ են երկաթի դարաշրջանի (Ք.ա.10-9-րդ դդ.) զինատեսակներին: Գտնվել են նաև երկաթե ապարանջան, նույն դարաշրջանին վերաբերող երկու արկղից ավելի խեցու բեկորներ և ամբողջական կավանոթ: «Այսինքն, մենք գործ ունենք դամբարանային կառույցի հետ, որի մաքրված շերտը երկաթեդարյան է»,- ընդգծեց հնագետը, նշելով, որ մյուս տարի պիտի իջնեն ավելի ցած, և հավանաբար, ինչ-որ հատվածում անխաթար մնացած շերտ կհայտնաբերվի, որը կարող է ժամանակային կամ թաղման ծեսին առնչվող ավելի լուրջ մանրամասներ տալ: Դամբարանից հայտնաբերվել են նաև տարբեր կենդանիների բազմաթիվ ոսկորներ և մարդկային կմախքի մնացորդների մեկ-երկու փոքր ոսկոր:
«Դամբարանի կրոմլեխի ամբողջ լիցքը մաքրվել և վերականգնվել է, դամբանախցի մեջ ընկած ծածկասալերը բարձրացվել և տեղադրվել են իրենց տեղերում,- հավելեց Աշոտ Փիլիպոսյանը:- Հանված ծածկասալերից մեկի վրա ևս անցք կա: Բնակատեղի մերձակայքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ ավերված դամբարաններ, որոնցից մի քանիսի երկարությունն ուղղակի զարմանք է հարուցում: Դրանցից մեկի դամբանախցի երկարությունը մոտ 14-15 մետր է: Այս դամբարաններում ևս մեծ քանակությամբ ծածկասալեր են ընկած, որոնց մի մասն անցքեր ունի: Այսինքն, այդ անցքերը, առաջնային առումով, օգտագործվել են որպես միջոց ծանր քարերը տեղաշարժելու և տեղափոխելու համար:
Տեղանքի մանրազնին դիտարկումը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ դամբարանադաշտի եզրով, ամենայն հավանականությամբ, ռազմավարական նշանակությամբ պարիսպ կամ պատաշար է կառուցվել: Դրա հիմքերը լավ նկատվում են: Այդ պատաշարի մեջ տեղ-տեղ պահպանվել են ուղղահայաց դրված քարեր` անցքերով: Թե ինչ նպատակ է հետապնդում կառույցը կամ կառույցի այդ հատվածը, ցույց կտան առաջիկա ուսումնասիրությունները: Դատելով այսօր ունեցած տվյալներից, այն միանշանակ կառուցվել է Ք.ա. 10-9-րդ դարերից հետո: Այսպիսով խնդրո առարկա դամբարանը և նրա մերձակայքում գտնվող կառույցների համալիրը շուրջ 3000-3100 տարվա հնություն ունի, ոչ ավելի»:
Աշոտ Փիլիպոսյանը տեղեկացրեց նաև, որ 1931-ին նույն տարածքում պատահաբար բացվել է մեկ այլ դամբարան, որի նյութերը վերաբերում են Ք.ա. 18-17-րդ դարերին: Նրա խոսքով` եթե մենք ուզում ենք պարզել, թե ինչ ժամանակային սահմաններում է գոյություն ունեցել «Զորաց քարեր» հնավայրը` բնակատեղին և դամբարանադաշտը, ապա, ըստ վերջին տվյալների` այն հիմնվել է Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի սկզբներին կամ առաջին քառորդում և շարունակվել մինչև միջնադար: Հետաքրքիր է, որ 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանն այս տարածքն անվանում է «Երիվարաց դաշտ»:
Ըստ Պարիս Հերունու` Քարահունջը («Զորաց քարերը») 7500-ամյա հնագույն աստղադիտարան է: Հերունին, անշուշտ, հետևորդներ ունի: Ոմանք էլ, այդ թվում, աստղագետները, չեն հաստատում, բայց չեն էլ բացառում Հերունու վարկածը: Ի՞նչ լույս են սփռում աղմկահարույց վարկածի վրա վերջին ուսումնասիրությունները:
«Ձեր թվարկած հետաքրքրվողների հիմնական մասը չի տեսել մեր պեղումների արդյունքները, այսինքն` այն մեծածավալ նյութը, որի հիման վրա կոնկրետ հետևություններ են արվում, ուստի ամեն ինչ կարող է ենթադրել,- եղավ պատասխանը:- Ես համոզված եմ, որ ուղղահայաց տնկված ցանկացած առարկայի վրա բացված անցքից եթե նայենք, երկնակամարը և աստղերը կարող են երևալ: Դա դեռ բավարար պայման չէ աստղադիտարանի համար: Գուցե իրենք ինչ-որ հիմնավորումնե՞ր ունեն: Շատ կցանկանայի, որ դրանք լուրջ և կոնկրետ հիմնավորումներ լինեին, սակայն առայժմ այդպիսիք չեմ տեսնում: Ամեն դեպքում 2015-ին պեղումները կշարունակվեն: Կաշխատենք հուշարձանի ավելի մեծ մակերես բացել և, ըստ այդմ, հնարավորինս ավելի լուրջ մոտենալ խնդրի քննարկմանը: Այսօր այդ հարցին չեմ պատասխանի»:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ