Մեր ձախողումների, թշվառությունների ու կորուստների պատճառը մեր մեջ է, ոչ թե քրիստոնեության

Համաշխարհային համատեքստում տարբեր աշխարհակարգերի սահմաններում գտնվող հայ ժողովուրդն այլ ելք չի ունեցել, եթե ոչ վարել այնպիսի քաղաքականություն, որտեղ հնարավորինս բարիդրացիական հարաբերություններ կառուցվեն թե՛ Արևելքի, թե՛ Արևմուտքի հետ: Սակայն ազգային յուրօրինակությունն ու ինքնատիպությունը պահպանելու և հունահռոմեական ու պարսկական ազդեցություններից ձերբազատվելու համար Մեծ Հայքի թագավորությունը որդեգրեց քրիստոնեական ուղին, որի պետական մակարդակով ընդունումն ուներ ոչ միայն քաղաքական կարևորություն, այլև ազգային-հոգևոր վերազարթոնքի նշանակություն, քանի որ հայ ժողովուրդը վերադարձավ միաստվածության ակունքներին:

Վերջին ժամանակներում տարբեր անձանց կողմից, մանավանդ համացանցում, չարությամբ և ատելությամբ հնչում են քննադատություններ քրիստոնեական հավատի և Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցու վերաբերյալ, թե եկեղեցին հանուն հայրենիքի չի ուսուցանել, նվիրվել և հարկ եղած ժամանակ կյանքը զոհաբերել: Ինչքան էլ մարդիկ փորձեն ներքին կամ արտաքին ինչ-ինչ դրդապատճառներով նման անհարկի դիրքորոշումներ ցուցաբերել, իրականությունն այն է, որ հայի ինքնության և հայապահպանության մեջ մեծ դերակատարություն է ունեցել Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին: ՈՒշագրավ է, որ օտարազգի Եվսեբիոս Կեսարացին վկայում է, որ Հայաստանը տակավին քրիստոնեություն ընդունելուց շատ չանցած հանուն հավատի ու հայրենիքի պատերազմել է հռոմեական զորքերի դեմ և պարտության մատնել Մաքսիմինոս Դայա կայսեր (305-313) զորաբանակը՝ պաշտպանելով հայրենիքը և հավատը: Քրիստոնեությունը մշտապես կոչ է արել միաբանության: Հանրային հարաբերություններում միմյանց հանդեպ սիրով, ազնվությամբ, արդարությամբ, հավասարությամբ, արժանապատվությամբ առաջնորդվելու պատգամներով՝ կարևորելով «Սիրիր ընկերոջդ, ինչպես սիրում ես քո անձը» պատվիրանը:
Պատմության ընթացքում հայոց կաթողիկոսների մեծ մասը կանգնած է եղել պետության ու ժողովրդի կողքին, առավելապես հայապահպանության և ինքնության հարցերում: Այդ պատճառով նրանք միշտ ձգտել են ամրապնդել հայ եկեղեցու ուրույն դիմագիծն ու յուրօրինակությունը համաքրիստոնեական աշխարհում: Այնուամենայնիվ նախարարական տներն առաջնորդվել են հիմնականում անձնական շահերի դիտանկյունից և թուլացրել երկիրը: Հիշատակելի են սբ. Սահակ Պարթևի ջանքերը հայոց պետականության պահպանման գործում և նրա հայտնի խոսքն ու հորդորը հայոց նախարարներին, որ չնպաստեն հայոց թագավորին գահընկեց անելուն. «Ավելի լավ է մեր հիվանդ ոչխարը, քան օտարի առողջ գայլը»: Տպավորիչ է Ներսես Մեծ կաթողիկոսի քայլը, ով ուներ նաև զինվորական կրթություն: Նա 371-ի Ձիրավի ճակատամարտի ժամանակ քաջալերում է հայ մարտիկներին, որ աներկյուղ և հավատով զինված մարտնչեն թշնամու դեմ: Իսկ ինքը բարձրանալով Նպատ լեռան գագաթը՝ ողջ մարտի ընթացքում բազկատարած աղոթում է, մինչև հայոց զորքը լիակատար հաղթանակ է տոնում: Այսպիսով՝ ոգեշնչելով հայոց բանակին ու հաստատուն պահելով հաղթելու հավատի մեջ: Սբ. Սահակ Պարթևի և սբ. Մեսրոպ վարդապետի շնորհիվ հայոց գրերի ստեղծումով հայ եկեղեցին կարողանում է այդ դժվարին ժամանակներում վերջնականապես ամրապնդել հայի ինքնությունն ու հարատևությունը: Արդ՝ Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցու շնորհիվ 5-րդ դարում լուծվում է հայ ժողովրդի հարատևության խնդիրը: Այդուհանդերձ այդ ծանր ժամանակներում, երբ պետականությունը կորսվեց հայ նախարարների ձեռքով, սուրբ Սահակ Պարթևի մտահոգությունն այնքան մեծ էր, որ Աստված նրան արժանացնում է մարգարեական տեսիլքի, որտեղ հաստատվում է, որ վերականգնվելու են հայոց թագավորությունն ու Լուսավորչի կաթողիկոսական տոհմը: Այս շրջանում էր, որ հայ եկեղեցու վարդապետ Մովսես Խորենացին գրում է իր հանրահայտ «Ողբը»:
Ցավալիորեն կարելի է նշել, որ մեր հասարակությունն իր վարքով ու բարքով չի տարբերվում 5-րդ դարի հայ հասարակությունից, ուր տարածված էին անարդարություններն ու անբարոյական վիճակը: Նման շարունակությունը միշտ էլ, ի վերջո, պատճառ է դառնում պետականության կորստի: Այս ամենի արդյունքում հայ ժողովուրդն արդեն ստիպված էր օրհասական կռիվ տալ 451-ին Ավարայրի դաշտում, որտեղ ճակատամարտի գործուն մասնակիցներից էին հոգևորականները՝ Ղևոնդ Երեցը և ուրիշներ: Նրանք մշտապես ձգտել են տեսնել հայոց հզոր պետականություն և իբրև հոգևոր հայրեր մտահոգ ու հոգատար են եղել հայ ազգի նկատմամբ: Այդպիսի մի դրվագ կարող ենք հիշել, երբ 703-ին հայ իշխանները ջարդում են արաբական ջոկատը, զորավար Մուհամեդ իբն Օկբայը մեծ զորքով շտապում է դեպի Հայաստան՝ ավերելու երկիրը: Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսը հասկանալով, որ մեր փոքրաթիվ ջոկատներն ի զորու չեն հաղթելու, թեև տկար ու հիվանդ լինելով, մեն-մենակ ընդառաջ է գնում արաբական բանակին, որպեսզի կարողանա կասեցնել նրանց ներխուժումը: Եվ տկարության պատճառով մահանում է Խառան քաղաքում, սակայն նախքան այդ մի խնդրագիր է թողնում արաբ զորավարին, որն ազդվում է նամակից ու դադարեցնում արշավանքը: Այսպիսով՝ այդ օրերին հայոց կաթողիկոսը փրկում է Հայաստանն ավերումներից:
Այդ դարաշրջանում սբ. Հովհան Օձնեցին Դամասկոս քաղաքում հայոց ազգի, եկեղեցու, հայրենի հողերի վերաբերյալ համարձակ հարցեր է բարձրացնում, և շահը, ազդվելով նրա պատկառանքից, ընդառաջում է և զիջումներ խաղում: Հայոց պետականության կերտման գործում մեծ դեր են կատարում նաև սբ. Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին: Ներսես Լամբրոնացին, որ պետականության գաղափարախոսության մեծ գործիչներից էր, հսկայածավալ աշխատանք է կատարում արտաքին քաղաքականության մեջ, նաև իր աշխատանքի, ջանքերի շնորհիվ է, որ Կիլիկյան Հայաստանը 1198-ին միջազգայնորեն ճանաչվում է որպես պետություն:
Հայ հոգևորականները մեծ ներդրում են ունեցել ազգային-ազատագրական պայքարում: Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսի ջանքերով 1677-ին Էջմիածնում, Արցախի մելիքների և հոգևորականների մասնակցությամբ գումարվում է խորհրդակցություն Արևելյան Հայաստանի ազատագրության համար: Իսկ 1699-ին Անգեղակոթի գաղտնի ժողովից հետո Իսրայել Օրու հետ Մինաս վարդապետ Տիգրանյանն ուղևորվում է Եվրոպա, ուր պիտի փորձեին աջակցություն ստանալ եվրոպական տերություններից: 1722-ից սկսած ազատագրական պայքարում անմոռանալի է Եսայի Հասան-Ջալալյան կաթողիկոսի դերը, ով իր շուրջը համախմբված հոգևորականների օգնությամբ ստեղծում է հակապարսկական պայքար, ինչի շնորհիվ ազատագրվում է Արցախը և ստեղծվում հայկական անկախ իշխանություն:
Ազատագրական պայքարով առանձնանում է մեկ ուրիշ կաթողիկոս՝ Ներսես Աշտարակեցին: 1826-28 թթ. Ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ նա հայրենասիրական կոչ է ուղղում հայ ժողովրդին, որով ոգեշնչում էր զենք վերցնել և կռվել թշնամու դեմ: Նրա ջանքերով կազմավորվում են բազմաթիվ կամավորական ջոկատներ: Այնուամենայնիվ ցարական կառավարությունը երբեմն իր դժգոհությունն էր արտահայտում Ներսես Աշտարակեցու գործունեությունից, տեսնելով, թե ինչպես է կաթողիկոսը ձգտում ստեղծել հայոց պետականության նախահիմքեր, որի պատճառով ցարական կառավարությունը նրան հեռացնում է Բեսարաբիա:
Հատկանշական է, որ հայ ազգի ազատության համար պայքարող Խրիմյան Հայրիկը նշում է, որ միամտություն է ուրիշ ազգերի հետ հույսեր կապելը: Դա հավասար է ինքնասպանության: Նա կարևորում է ժողովրդի մեջ հավատը վառ պահելը, հորդորում է չհուսահատվել, այլ հույսով լցված սպասել, քանի որ մի օր անպայման հայոց ազգը վերազարթոնք կապրի: «Այն ազգ և աշխարհ, որ հայ չէ, մեզ հետ չի լար, այլ մեզ չի պետք օտարին լաց: Բավական է, որ թե՛ տարաշխարհիկ գաղթական հայեր, և թե՛ Բյուզանդիոնի պանդուխտ հայեր հիշեն մեր հայրենյաց չարչարյալ որդիքներ և լան: Ես գիտեմ, և դու գիտես, թե սոսկ լալով ու ողբով եթե շաղախենք մեր հայրենյաց հող` հայրենիք չշինվիր: Օր մի ևս, Երկինք այդ կենդանարար ցող Հայոց դաշտերուն վերա կը ցողե, դու կտեսնես, թե ինչպես Հայոց աշխարհն ևս կը վերածնի հրաչյուք: Միայն թե մենք աննկուն արիությամբ գործենք, և Աստված մեր օգնականն է»,- ասում էր նա: Խրիմյան Հայրիկը շեշտել է, որ աշխարհով մեկ սփռված հայությունը պետք է հավաքվի հայրենիքում: Հայությունն իր հոգևոր և նյութական արժեքները պետք է կենտրոնացնի հայրենյաց երկրում և ստեղծի այնպիսի պայմաններ, որ հայը չհեռանա իր դրախտանման օրրանից:
Անմոռանալի է Գևորգ 5-րդ Սուրենյանց կաթողիկոսի դերը Սարդարապատի ճակատամարտում: Երբ թուրքերի մոտեցող բանակին համընթաց Երևանի քաղաքային խորհուրդը որոշում է Երևանն առանց դիմադրության հանձնել թուրքերի ողորմածությանը, և Վեհափառ հայրապետին խորհուրդ են տալիս հեռանալ Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածնից, Գևորգ կաթողիկոսը կտրուկ մերժում է Սբ. Էջնիածինը թողնելու և Սևանա կղզում ապաստանելու առաջարկը` ասելով, որ եթե հայոց զորքը չի կարող պաշտպանել իր սրբությունները, ապա ինքը մենակ սուր կվերցնի ու կնահատակվի սուրբ տաճարի շեմին, բայց չի հեռանա Սբ. Էջմիածնից: Սա բեկումնային պահ էր հայոց նոր պատմության մեջ: Կաթողիկոսի պատասխանը կայծակի արագությամբ տարածվում է բնակչության մեջ և նրա խիզախ կեցվածքը խոր տպավորություն է գործում զորքի ու ողջ ազգի վրա: Վեհափառ հայրապետի հրամանով Արարատյան դաշտի բոլոր եկեղեցիների զանգերը ղողանջում են, դրանց սկսում են ձայնակցել մյուս եկեղեցիների զանգերը` Էջմիածնից մինչև Երևան, Արագածից մինչև Սևան: Կուսակցական ու քաղաքական կամքի բացակայության պայմաններում ինքնապաշտպանական պայքարը գլխավորում են Էջմիածնի ճեմարանի տեսուչ Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը, Էրզրումի հոգևոր առաջնորդ Զավեն եպիսկոպոս Մահտեսի-Բաբայանը, վարդապետներ Եզնիկն ու Թադևոսը, տեր Հովհաննես քահանա Տեր-Մկրտչյանը: Գևորգ 5-րդ կաթողիկոսն ասում էր. «Ես միշտ հավատացել եմ իմ ժողովրդի ոգուն: Ես գիտեմ նրա անցած ճանապարհի դառնությունները: Ես համոզված եմ նաև, որ ազգն իմ հայոց անարգ թշնամուն դեռ չի ասել իր վերջին խոսքը: Եվ խոսքն այդ պիտի լինի հաղթական»:
Շուրջ հինգ հարյուր բարձրաստիճան և կրտսեր հոգևորականներ մարտնչում են Սարդարապատի ճակատամարտում: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գևորգ Չորեքչյան կաթողիկոսը կարճ ժամանակ անց հայրենիքի, սփյուռքի և Մայր աթոռի տրամադրած նյութական միջոցներով պատրաստել է տալիս «Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուները, որոնք իրենց նպաստն են բերում Երկրորդ աշխարհամարտի հաղթանակին: Գարեգին Ա Հովսեփյան կաթողիկոսը 1943-ին գրում է. «Եվրոպայի և մարդկության վերածնունդը կախումն ունի ոչ միայն զենքի հաղթությունից, այլև կենդանի հավատի վերածնունդից: Մեր աղոթքն է, որ այս պատերազմը «բարւոյ պատերազմի» փոխարկվի ըստ ամենայնի և առիթ դառնա մարդկության զգաստության և իր որդեգրած ուղիների վերաքննության: Արդարությունն է և հավատն այն ժայռը, որի վրա շինված տունը անսասան է փոթորիկներից և հեղեղներից»: Հիշենք նաև սփյուռքում հայ եկեղեցու անփոխարինելի դերատակարությունը հայի ինքնության և պահպանման գործում: Պատմությունը ցույց է տալիս, որ առանց Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցու սփյուռքահայությունը արագորեն ձուլվելու է տեղի երկրների ազգերի մեջ և փոշիանալու է:
Անդրադարձ կատարելով պատմական այս դրվագներին՝ այդքանից հետո ինչպե՞ս կարելի է աչքերը փակել այս փաստերի առջև և անտեսել կամ, դրանք չիմանալով անհիմն մեղադրանքներ ուղղել քրիստոնեության և հայ եկեղեցու դեմ: Մեր ձախողումների, թշվառությունների ու կորուստների պատճառը մեր մեջ է՝ մեղքի մեջ թաղված հասարակության, մարդկանց մեջ, ինչպես Մովսես Խորենացին նկարագրում է իր «Ողբ»-ում, այլ ոչ թե քրիստոնեության, Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցու մեջ: Եթե մեր հասարակությունը, մարդիկ պահպանեին քրիստոնեական հավատի դավանության ու բարոյագիտության հիմունքները որպես առօրյա կյանքի նորմ, մենք կլինեինք միաբան ու հզոր պետություն: Բայց... Այնուամենայնիվ, դեռ ուշ չէ...

Հովհաննես ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ