Հայոց Նեմեսիսը որպես հրապարակախոս

Ահավասի՛կ, նվիրական անուն` Շահան Նաթալի, որքան հանրահայտ, այնքան էլ` անհայտ ու չարժևորված:
Նա ազգային-հրապարակախոսական և գեղարվեստական բազմաթիվ գրքերի ու հոդվածների հեղինակ է: Սակայն դրանք, ընդհանուր առմամբ, անծանոթ են, անգամ` անհասու, և պահպանվել են եզակի օրինակներ: Այս հանգամանքը հատկապես վերաբերում է այն հոդվածներին, որոնք շարադրված են հայրենասիրական խիզախությամբ, հայրենատիրության վսեմ զգացումով ապացուցված է սին թրքասիրության սնանկությունը և հայրենացավությամբ քննադատված՝ ազգակործան «կուսակցագարութիւնը»: Այդ ամենն առաջին հերթին և գերազանցապես պետք է արժևորել` նկատի ունենալով դրանց հայրենատիրական գաղափարների քարոզչության հրատապությունը, անհրաժեշտությունը և կարևորությունը:
Ո՞րն է Շահան Նաթալիի հրապարակախոսության գաղափարական առանցքը:
Նա թուրքին ճանաչելու երկու հատկանիշ է ներկայացնում. 1) «Ծովերով արիւնը կրցած է վերջապէս աւելի իրապաշտ դարձնել մեզ եւ հետզհետէ կտրատել մեր երեւակայութեան թելերը օտարներու յոյսերէն», 2) «Լուռ ընդվզում մըն է այն աղտաւոր միամտութեան դէմ, որ մեր արիւնները մարզարան դարձուց մակերեւութային փորձարկուներու»: Ըստ նրա իրավացի և արդիական հնչեղության կարծիքի. «Դժբախդութիւնն այն է, սակայն, որ... դեռ մեզի կը պակսի հարցերուն մօտենալու իսկական ձեւը»:
Նա գրում է «այն քիչերուն համար, որ չեն վախնար սրբազան խելագարութիւններէ անգամ` ապրելու համար աւելի երկար` քան թուրքը», քանզի խորապես համոզված է այն բանի ճշմարտացիության մեջ, որ. «Ազգերը փրկուած են միշտ խելագար քիչերու ձեռքով: Եւ հայ ազգը զուրկ չէ սրբազան խելագար քիչերէ, որովհետեւ անապատի աւազի չափ շատ են աւազացած նահատակները»:
«Թո՞ւրքը շուտ կմեռնի, թէ՞ մենք» հարցադրմանը նրա պատասխանը միանշանակ հստակ ու վերջնական է. «Թուրքը կը մեռնի»:
ՈՒշագրավ և հայրենացավ կերպով դիտարկելով սփյուռքահայության հոգեբանական վիճակը` նրան ամենևին չի հետաքրքրում հայության այս հատվածի քանակը, այլ այն, թէ «հայը իբր Հայաստանի պիտանի քաղաքացի ի՞նչ պիտի ներկայացնէ», ինչքան է նա «այսօր հետաքրքրվում հայով ու Հայաստանով»: Արդյունքում ցավալիորեն հաստատագրում է, թե սփյուռքահայության մեջ Հայրենիք վերադառնալու բաղձանքը գրեթե բացակա է. «Ան, որ ծածկ մը գտաւ գլուխը հանգչեցնելու, կտոր մը հաց` փորը կշտացնելու եւ վստահութիւն մը, որ զինքը չեն քշեր իր գտնուած տեղէն, ան, այդ հայը, ամէն անցնող օրի հետ թել մը կը կտրատէ թէ՛ հայութենէն, թէ՛ Հայաստանէն»:
Ահավասի՛կ, այս առումով միանգամայն ընդունելի է Նաթալիի հայրենատիրական հավատամքը. «Քաղաքական առողջ հասկացողութեան առջեւ անզօր է «ա՜խ երկիրս երթամ ու հոն մեռնիմ»-ի կարօտը: Հայրենիք մը ո՛չ անկելանոց է, ո՛չ ալ գերեզմանոց»:
Այո՛, տեղին և անողոք է «թուրքն ինքնիրեն կը մեռնի»-ի ու «նստինք ու սպասենք» կրավորական կեցվածք որդեգրածների նաթալիական քննադատությունը, քանզի դժբախտաբար. «Թուրքը, որ չճանչցանք երէկ` չենք ճանչնար այսօր»: Ահա՛, եղեռնի ողբերգությունն ապրած, բայց և Հայոց ոգեղենության անսպառ ներուժին հավատավոր վրիժառուն պատգամում է. «Չէ՛, ալ հերիք է, ոտքի կանգնէ՛, հայ ժողովուրդ: Նստած սպասելով` մեռնելէն պատւաւոր է կանգնած մեռնիլ»:
Վերջին տարիներին ապաշնորհ ու հայրենադավ ձևով մեր իրականության մեջ փորձում է գլուխ բարձրացնել «թրքասիրությունը», հիմնակետ ունենալով` թե ներկա թուրքն այլևս նախկինը չէ, «բարեփոխուել» է, եվրոպացի «դարձել»: Հենց նման մտամոլորների սնանկությունն է հիմնավորապես փոշիացնում Նաթալին. «Կը փոխուին, այո՛, կը փոխուին: Բայց աւելի ու աւելի դէպի ոճրագործի կատարելատիպ: Թուրքը ֆէսով թէ գլխարկով, շալվարով թէ տափատով, շէրիաթով թէ զուիցերիական օրէնքներով, արաբերէն թէ լատինական տառերով… նոյն թուրքն է` ոճրագործ եւ հայակեր: Ո՛չ միայն նոյնն է, այլ աւելի նրբացած, լրբացած ու համայնակուլ: Ան եթէ կարենայ բարեփոխուիլ անգամ ամէն մարզի մէջ, հայակերութեան տեսակէտէ միայն կը չարափոխուի, մինչեւ հայկական բնաջնջում»: Որովհետև դրա չվիճարկվող հավաստիությանը նա սեփական կյանքում էր համոզվել. «Մենք ծնունդն ենք այդ օրերուն: Մեր մանուկ աչքերով տեսանք դիակներու կոյտերը, մեր թաթիկներով թաղեցինք մեր հայերու մեռելները ու մեր կեանքը եղաւ որբի եւ հայ որբի կեանքը»:
Պայքարողի ոգուն զուգահեռ կամ ի հակակշիռ Նաթալին «հայ հոգիին մէջ պահուըտած» հետևյալ վտանգն է տեսնում, որն է. «Հայ-թուրք համերաշխութիւն», և մարգարէանում. «Այսօր կայ ան, վաղը աւելի պիտի շեշտուի»:
ՈՒշագրավ են նրա դիտարկումները ՀՅԴ գործունեության, կովկասյան ժողովուրդների տարաբնույթ դաշինքների, հայության որդեգրելիք աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումների վերաբերյալ: Օրինակ, բազմիցս չարչրկված ռուսի՞ն, թե՞ թուրքին հարցադրմանը նա պատասխանում է. «Ռուսիա թուրքէն նուազ թշնամի է հայութեան: Ռուսիա անկախութիւնը կը խեղդէ, Թուրքիա` հայութիւնը»:
Շահանը երկերում վերլուծել է նաև «Հայ Յեղափոխութեան»` ազգային-ազատագրական պայքարի, անցած ուղին` հատկապես կուսակցական-քաղաքական հարթության ենթատեքստում, տվել այդ ամենի ներքին կողմերի տեսությունը, անդրադարձել կուսակցությունների հիմնման պարագաներին, արդարացի քննադատել «կուսակցագարութիւնը»:
Ինչ խոսք, մեկ հոդվածի շրջանակներում անհնար է ներկայացնել Նաթալի հրապարակախոսին, վերլուծել և գնահատել նրա հրապարակախոսական արժեքավոր ժառանգությունը: Փոխարենը, Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին ընդառաջ, մեր խորին համոզմամբ, արդեն վաղուց հրատապ անհրաժեշտություն է Շահան Նաթալիի ազգային-քաղաքական երկերի հատընտիրի հրատարակումը, ինչն արդիական հնչեղությամբ Արցախյան ազատամարտում հաղթանակած մեր նորանկախ երիտասարդ սերնդի հայրենատիրական դաստիարակության գործում կարևորագույն դերակատարություն կունենա:

Ավագ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ