«ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑ». ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՆՈՐ ԳՈՐԾՈՆԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄ

Տարածաշրջանում տեղի ունեցող ռազմաքաղաքական և աշխարհաքաղաքական վերադասավորումների` հատկապես վերջին քսան տարիների ընթացքում առկա տեկտոնիկ փոփոխությունների արդյունքում վերաիմաստավորվեց Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական նշանակությունը ԱՄՆ-ի, ՆԱՏՕ-ի և դաշնակից պետությունների շրջանակներում: Փոփոխությունները բացառիկ հնարավորություն տվեցին Թուրքիային` ակտիվ և որոշակի ինքնուրույն դերակատարություն ունենալու տարածաշրջանի քաղաքական գործընթացներում գրեթե բոլոր ուղղություններով:
Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության ռազմավարությունը հիմնականում մշակվում և թելադրվում է լավ սպառազինված և ռազմատեխնիկապես բավականին հագեցված զինված ուժերի կողմից: Թուրքիայի զինված ուժերը ռազմաքաղաքական կարևորագույն գործոն են ողջ տարածաշրջանի կտրվածքով: Թուրքական բանակը, որը ՆԱՏՕ-ի կազմում երկրորդն է ԱՄՆ-ի բանակից հետո, նրա բարձր կարգապահությունն ու զորախմբերի մարտական, գաղափարական պատրաստվածությունը, ժամանակակից սպառազինությունը, ռազմական տեխնիկան ու զարգացումն ապահովող ռազմարդյունաբերական համալիրը դիտարկվում են որպես ամենամարտունակներից մեկը Մերձավոր և Միջին Արևելքում, Միջերկրածովային Արևելքում, Հարավային Կովկասում ու Սևծովյան-կասպիական կարևորագույն տարածաշրջանում:
Թուրքիան, լինելով ՆԱՏՕ-ի անդամ և ԱՄՆ-ի ռազմավարական դաշնակիցը, ռազմատեխնիկայի, սպառազինման և սեփական ազգային ռազմարդյունաբերական համալիրի զարգացման հնարավորությունն ապահովում էր ԱՄՆ-ի և եվրոպական երկրների օժանդակությամբ և մատակարարումներով, ինչը նրան զգալի կախվածության մեջ էր պահում վերոնշյալ երկրներից: Սակայն նոր մարտահրավերներին դիմակայելու համար զինված ուժերի արդիականացման գործընթացը վերափոխեց Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական դերն ու նշանակությունը տարածաշրջանում։
Ինչպես ռազմաքաղաքական, գիտական, այնպես էլ սոցիալական և տեխնոլոգիական նորագույն մշակումները պայմանավորվում են ռազմական արդյունաբերության զարգացմամբ և հանդիսանում են տարածաշրջանում Թուրքիայի միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու կարևորագույն խթան: Ժամանակակից ռազմարդյունաբերական համալիրի զարգացումն ու ռազմական գերարդիականացված ծրագրերը հետապնդում են ոչ միայն Թուրքիայի առջև ծառացած ռազմական խնդիրների լուծման, այլև արտաքին քաղաքական կարևոր լծակներ ապահովելու նպատակ, ինչն ուղղված է նաև նվազագույնի հասցնելու կախվածությունն արտաքին «գործընկերներից»: Վերջին տարիներին ռուս-թուրքական հարաբերություններում զգալիորեն աշխուժանում է նաև ռազմատեխնիկական համագործակցությունը ռազմական արտադրության, մշակման և մատակարարման երկկողմանի շփումներով: Ռուս-թուրքական նոր հարաբերությունները կառուցվում են մի կողմից` ԱՄՆ-ի ազդեցությունից դուրս գալու Թուրքիայի ձգտումների, մյուս կողմից` Հարավկովկասյան տարածաշրջանում բազմավեկտոր քաղաքականություն իրականացնելու հնարավորության շրջանակներում:
Թուրքիայի նոր դերակատարման համար օբյեկտիվ նախադրյալները զգալիորեն աճում են: Նախ, Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական դիրքը` Բալկաններ-Կովկաս-Մերձավոր Արևելք եռանկյան կենտրոնում, որը նոր վտանգների ու մարտահրավերների հնոց է, մյուս կողմից էլ, գտնվելով բնական ռեսուրսների և ճանապարհային կոմունիկացիաների խաչմերուկում, Թուրքիան բավականին լուրջ նախադրյալներ է ձեռք բերում` վերածվելու տարածաշրջանային գերտերության: Թուրքիան ձգտում է միակ երաշխիքը լինել տարածաշրջանում խաղաղության և կայունության հաստատման գործում, ինչպես նաև հանդես գալ միջպետական համագործակցությանն ու տարածաշրջանային պետությունների մերձեցմանն ուղղված սեփական ծրագրերով:
Թուրքիան բավականին լավ է հասկացել տարածաշրջանում իր կարևորության նշանակությունն ու այդ հողի վրա փորձում է վարել բազմավեկտոր նվաճողական արտաքին քաղաքականություն: Նոր ձևավորվող արտաքին քաղաքականության կոմպլեմենտարությունը բխում է տարածաշրջանում սեփական ազգային և արտաքին գլոբալ հետաքրքրությունների զուգորդումից, որը նախատեսում է ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի և Իսրայելի հետ բազմակողմանի համագործակցություն, անդամակցում Եվրոպական Միությանը, նոր որակական հարաբերություններ արաբական երկրների, Իրանի, հարևան պետությունների ու եվրասիական տարածաշրջանում առկա թրքալեզու հանրապետությունների ու մուսուլմանական երկրների հետ:
Մինչդեռ Թուրքիայի ներքաղաքական և արտաքին քաղաքական ուղղվածությունները դեռևս իրենց մեջ կրում են բավականին հակասություններ, ինչն էլ բացասաբար է ազդում զարգացման ծրագրերի իրականացման վրա: Թուրքիայի հարավարևելյան շրջաններում անջատողական միտումների ճնշման իրողությունը միանշանակորեն հանգեցրել է եվրաինտեգրման ուղղությամբ իրականացված ջանքերի զգալի կորուստների, սակայն ոչ վերջնականապես: ԵՄ-ի պահանջները բարեփոխումների անցկացման գործընթացում պարունակում են մարտահրավերների տարրեր` ուղղված թրքական պետությանը և վտանգելով երկրի ներքին միասնությունն ու ընդհանուր զարգացման հեռանկարները:
Ինչպես ԵՄ-ին, այնպես էլ ԱՄՆ-ին և տարածաշրջանային պետություններին շահավետ չէ ուժեղ Թուրքիան, հատկապես երբ այն ավելի քան հակված է նվաճողական արտաքին քաղաքականության: ԱՄՆ-ի շահերից չի բխում նաև Թուրքիայի նոր կոմպլեմենտար քաղաքականությունը, որը հանգեցնելու է տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի դիրքերի թուլացման։
Թուրքիայի նոր որակական փոփոխությունը, որը ձեռք է բերել սոցիալ-տնտեսական և ռազմական որոշակի զարգացման արդյունքում, հնարավորություն է տալիս ընդարձակվելու տարբեր ուղղություններով, աստիճանաբար դուրս գալով Արևմուտքի վերահսկողությունից: Մինչդեռ ԱՄՆ-ը վերջին տարիներին մեծ հետաքրքրությամբ հետևում է Թուրքիայի շահերին առնչվող տարածաշրջանային խնդիրներին, փորձելով դրանք վերաիմաստավորել, տեղափոխել մի նոր իրավիճակային հարթություն` հիմք դնելով նոր նախագծերի ստեղծման: Թուրքիային առնչվող խնդիրներն ԱՄՆ-ի քաղաքականության մեջ միշտ էլ դիտվել են որպես ազդեցության հիմնական լծակներ, սակայն վերջին շրջանում տեղի ունեցած փոփոխությունները թույլ են տալիս ԱՄՆ-ին ձևավորելու նոր գործոններ, որոնց կիրառումը Թուրքիայի քաղաքական և տնտեսական էքսպանսիայի զսպման համար կարող են լինել ավելի քան արդյունավետ և միանգամայն արդա-րացված:
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման նոր նախագծի հայտնությունն իրականում չի հետապնդում հարաբերությունների կարգավորման նպատակ, ճիշտ հակառակը, այն բխում էր ԱՄՆ-ի կողմից Թուրքիային ուղղված ադեկվատ քաղաքականության, ապա նոր փոխհարաբերությունների ձևավորման պահանջից: Այսպես կոչված, հայ-թուրքական հարաբերություններն իբրև «Հայկական հարց» ԱՄՆ-ի քաղաքականության մեջ օգտագործվում են որպես սառեցված վիճակից դուրս բերված «Հայկական գործոն», հայ-թուրքական հարաբերությունները տեղափոխելով հակադրությունների և փոխադարձ պահանջների հարթություն, որն անմիջապես անդրադարձավ նաև Հարավային Կովկասի ընդհանուր իրավիճակի վրա: ԱՄՆ-ը նպատակ է հետապնդում «Հայկական գործոնի» ուժեղացմամբ ազդելու Թուրքիայի ներքաղաքական գործընթացների վրա, խթանելով առաջացած հակամարտությունները քաղաքական էլիտայի ներսում, միևնույն ժամանակ խափանել Ռուսաստանի առաջ քաշած հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման` իր համար ոչ այնքան ընդունելի ծրագրերը: Մինչդեռ Ռուսաստանը նույնպես շահագրգռված է Թուրքիայի զսպմամբ և թուլացմամբ, դա Ռուսաստանին լայն հնարավորություն է տալիս կցելու Թուրքիան իր տնտեսական ու էներգետիկ նախագծերին և աստիճանաբար իրականացնելու Եվրասիայի ինտեգրման քաղաքականությունը:
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն արդյունավետ լծակ է` Թուրքիայում միտումնավոր հակաամերիկյան շարժումներ ստեղծելու, որը, ըստ էության, բավականին լուրջ մարտահրավեր է` ուղղված Թուրքիայի կառավարությանը։ Միևնույն ժամանակ ԱՄՆ-Թուրքիա ռազմական դաշնակիցների փոխհարաբերությունների բարդացման ֆոնին «Հայկական գործոն»-ը ձեռք է բերում բավականաչափ ուժ և կարևորություն:
Հայաստանի քաղաքական էլիտան և հատկապես ընդդիմությունը, բացարձակապես չտիրապետելով հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի էությանը, ոչ մի ջանք չխնայեցին, մի կողմից, կոռեկտության սահմաններն անցնելով` անհարկի քննադատել ՀՀ նախագահին, պորտֆելների ձեռքբերման մոլուցքով տարված հրաժարականների պահանջներ ներկայացնել ԱԳ նախարարին, մյուս կողմից էլ` հանրությանը ներկայանալ որպես ազգային շահերի միակ պահապան ու ռահվիրա` վերածվելով քաղաքական ծաղրանկարի, սակայն բավականին լուրջ խոչընդոտներ առաջացնելով ներքին քաղաքական գործընթացներում: Քաղաքական էլիտան, բացառիկ «ինտելեկտի» ու վերլուծական աննախադեպ կարողությունների դրսևորմամբ, ծիծաղելիորեն քննարկում էր իրեն հրամցված հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման էլեմենտներն ու հանկարծակիորեն հայտնագործում խնդրի հետ էականորեն կապ չունեցող և քաղաքական տրամաբանությունից զուրկ Ղարաբաղի հիմնախնդրի կախվածությունը` ենթարկվելով ժպտացող Արևմուտքի մանիպուլյացիային: Ընդդիմությունն ավելի քան լուրջ էր ընդունել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն ու իր դատողությունները կառուցում էր միայն և միայն առանց նախապայմանների սահմանների բացման շրջանակներում, համոզված լինելով, որ գործընթացը ներփակված է միայն հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման նեղ շրջանակում: Այսպիսի պարզունակ դիրքորոշումները, սակայն, ցավալիորեն դարձել են գրեթե ողջ հայ քաղաքական մտքի և ընդդիմության քաղաքականության մշակույթը:
Մինչդեռ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի այս փուլի ավարտը միանշանակորեն ամրագրել է, մի կողմից, թուրքական արտաքին էքսպանսիայի քաղաքականության ձախողումը, մյուս կողմից էլ` ներքին քաղաքականության մեջ հակամարտության բոլոր նախադրյալների ստեղծումը, որը լրջորեն հարվածելու է Թուրքիայի պետականության կայունությանը: Նախ, Հայաստանին ուղղված պահանջները, սպառնալիքների աճն ու անհանդուրժողականությունը Թուրքիային տվեցին բացարձակ ագրեսիվ պետության կարգավիճակ, որի արդեն զրոյականացված իմիջը թույլ չի տալիս անգամ մտածելու Եվրամիության կազմում ընդգրկվելու մասին: Ստեղծված իրավիճակը ոչ միայն խափանեց Թուրքիայի` տարածաշրջանում սեփական ծրագրերի իրականացման նախաձեռնություններն ու տարածաշրջանային տերության մենաշնորհի իրավունքը, այլև սպառեց մինչև իսկ համաշ-խարհային հանրության առջև ժամանակակից Թուրքիայի նոր որակական իմիջի ստեղծման հույսերը: Միևնույն ժամանակ ստեղծվեցին բոլոր նախադրյալները, որպեսզի Ռուսաստանը սեփական շահերի դիտանկյունից վերաիմաստավորի Հարավային Կովկասում ունեցած իր միակ ռազմավարական դաշնակիցը համարվող Հայաստանի անվտանգության խիստ կարևորությունը, ինչը որոշ չափով կհանգեցնի ռուս-թուրքական հարաբերությունների լարվածության:
Հակառակ այն հանգամանքին, որ դադարեցվել կամ փակված է համարվում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը, այնուամենայնիվ «Հայկական գործոնը» նոր է ձևավորվում որպես ազդեցության լծակ` «Հայկական հարցի» ձևակերպմամբ ԱՄՆ-ի ու եվրոպական քաղաքականության մեջ աստիճանաբար ձեռք բերելով նոր որակական իմաստ: Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված գործընթացի միայն երկկողմ բանակցային կառուցողական հատվածն է սպառված, մինչդեռ դրանով իսկ նախանշվել է բուն գործընթացի սկիզբը: «Հայկական հարցն» այսուհետ օգտագործվելու է ոչ միայն որպես միջազգային քաղաքականության գործիք, այլև տարածաշրջանային քաղաքականության համատեքստում դիտարկվելու է որպես աշխարհաքաղաքական լուրջ գործոն:
Արմենակ ՄՆՋՈՅԱՆ
ՀՅԴ-«Դրո» գործով մահապատժի դատապարտված
9 մայիսի, 2010 թիվ

Մեկնաբանություններ