«Վաղն էլ մեռնեմ, պետքս չի լինի, քանի որ ստացել եմ «Ֆրանց Վերֆելի» հուշամեդալը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, գրականագետ, հայագետ, քիմիական գիտությունների թեկնածու ԱՍԱՏՈՒՐ ՓԱՇԱՅԱՆԸ: Այս տարի լրացավ նրա ծննդյան 70-ամյակը, ինչի առթիվ սիրով շնորհավորում ենք: Բաց չթողնենք մտավորականին շնորհավորելու ևս մեկ առիթ, որը հենց ինքն է շատ կարևորում. իր «Ֆրանց Վերֆելի Մուսա լեռան քառասուն օրը» գրքի համար նրան շնորհվել է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի «Ֆրանց Վերֆել» հուշամեդալը, իրոք նշանակալից պարգև՝ մուսալեռցու համար:

«ԵԹԵ ՄԱՐԴՆ ԻՆՔՆԱԿՐԹՈՒԹՅԱՄԲ ՉԶԲԱՂՎԻ, ԲԱՑԱՌՎԱԾ Է, ՈՐ ՈՐԵՎԷ ԼՈՒՐՋ ԲԱՆԻ ՀԱՍՆԻ»

-Պարոն Փաշայան, Ձեր ապրած յոթանասուն տարիների ծանրությունը հե՞շտ եք կրում:
-Ծանրություն չէի անվանի: Ինձ համար դրանք եղել են գիտելիքի հարստացման տարիներ: Երբեք ինձ ծեր չեմ զգում: 100-ամյակս էլ որ նշվի, կլինեմ նույն ասող-խոսող, մարդամոտ անձնավորությունը: Բայց տարիները, իհարկե, մեծ գիտելիքների պաշար թողեցին ուսերիս: Բավարար չեն դպրոցը, բուհը, ասպիրանտուրան: Եթե մարդն ինքն իր վրա չաշխատի, ինքնակրթությամբ չզբաղվի, բացառված է, որ որևէ լուրջ բանի հասնի: Մաքսիմ Գորկին, որին համարում եմ իմ ուսուցիչը, երրորդ դասարանի կրթություն ուներ, Իլյա Էրենբուրգը՝ չորրորդ դասարանի, Րաֆֆին, Թումանյանը՝ յոթերորդ դասարանի: Բայց տեսեք, թե ինչերի են հասել այդ մարդիկ: Այնպես որ, ինքնակրթությունն է ամենամեծ դպրոցը:
-Ձեր «Առաջին անգամ» գիրքը, որ լույս է տեսել 1993 թվականին, բացառիկ է իր բնույթով: ՈՒղղակի ապշեցուցիչ փաստեր, երևույթներ եք ներկայացրել այդ գրքում, որոնք առաջին անգամ նկատվել են հայ իրականության մեջ, ձեռք բերել համաշխարհային նշանակություն ու ճանաչում: Ինչպե՞ս եք մտահղացել հանրագիտարանային այդ աշխատությունը:
-Իմ միակ գիրքը՝ նվիրված քիմիային՝ «XIX դարի քիմիան հայ բնագետների աշխատություններում», տպագրվել է 1992 թվականին: Գրական առաջին ակոսը «Առաջին անգամ» գրքով եմ բացել իմ ստեղծագործական կյանքում: Ցուրտ ու մութ տարիներն էին: Ես որևէ անելիք չունեի բնագիտության ասպարեզում: Ընկերս «Լուսաբաց» հրատարակչության տնօրենն էր, նրան ասացի, որ նման գիրք գրելու մտադրություն ունեմ: Հավաքեցի ձեռքիս տակ եղած ամբողջ նյութը և տպագրեցի այդ փոքր գիրքը: Բայց հիմա մտադիր եմ առավել ընդարձակել այն ու նորից տպագրել՝ ըստ առանձին ոլորտների: Իսկ եթե Աստված ինձ երկար կյանք տա, կիրականացնեմ մեծագույն նպատակս՝ կկազմեմ հայ մշակույթի տոհմածառը՝ բաղկացած տասը հատորից:
-Այդ գործի մեկնարկը տրվա՞ծ է:
-Տասը տոկոսն արել եմ: Դա ահռելի աշխատանք է, մեկ հոգու բան չէ: Նպատակ ունեմ նաև փոշիների միջից հանելու իմ՝ «Օտարազգի հայագետներ» կենսագրական բառարանը, որ բաղկացած կլինի 1000 էջից:
-Հետաքրքիր դիտանկյունից եք մոտեցել Պարույր Սևակին՝ «Սևակի հետ» գրքում՝ բացահայտելով նրա ստեղծագործության մեջ բնագիտական շերտը: Ես դեռ դպրոցում, կարդալով Սևակի «Երբ Մարսի վրա զբաղված էի երկրագործությամբ» բանաստեղծությունը, առանց որևէ պատկերացում ունենալու երկրագործության, հողագործության մասին, ներքին մի զգացողությամբ այն ընկալել եմ ոչ թե իբրև պոետի, այլ երկրագործի, հողագործի գրվածք: Սա էր գուցե պատճառը, որ ես Ձեր գրքի սկզբունքն առանձնահատուկ կերպով ընկալեցի և ցանկանում եմ իմանալ, թե ինչպե՞ս եք կարողանում երևույթի մեջ թաքնված երկրորդական, առերևույթ ոչ նկատելի տարրը դարձնել քննության առարկա և մղել այն առաջին պլան:
-Սևակի գործերում միշտ զգացել եմ քիմիայի, կենսաբանության, ֆիզիկայի, աստղագիտության տարրերի առկայությունը: ՈՒ մտածեցի, որ դա պատահական բան չէ, որ այդ ամենը նրա մեջ խոր, հիմքային նստվածք ունի: Սկսեցի ուշադիր զննել նրա գործերը, մանրամասն «մաղեցի» ամբողջ նյութը և դուրս եկավ այդ գիրքը: Սևակը մի անգամ՝ Սերգեյ Սարինյանի հետ իր քեռու տանը եղած ժամանակ, զրույցի մեջ ասել է, թե մարդիկ դեռևս չեն ճանաչում Պարույր Սևակին, թե ինքը մի առանձին մենագրություն է գրել ծաղիկների մասին: Ափսոս, որ այդ գիրքը չի հասել ընթերցողին, ասպարեզում չկա այն: Ես Սևակին դիտում եմ որպես մի նոր Ալիշան, մի նոր հանրագիտակ: Ցավոք, կարճ կյանքը թույլ չտվեց, որ նա լիովին դրսևորվեր: Նույնիսկ Սայաթ-Նովային նվիրված աշխատության մեջ ահռելի բնագիտական նյութ կա:

«ԵՐԲ ՄԻՐԳՍ ԽԱԿ Է, ՇՈՒԿԱ ՉԵՄ ՀԱՆՈՒՄ»

-«Վարք Տիգրան Պետրոսյանի» գրքում ինչպե՞ս եք կատարել շեշտադրումները:
-Ես հատուկ չեմ անդրադարձել Տիգրան Պետրոսյանի դեմ նյութված դավերին, որովհետև չունեի բավարար փաստեր: Երբ միրգս խակ է, շուկա չեմ հանում: Բայց ես ստույգ գիտեմ, որ երբ նա երրորդ անգամ նստել է Սպասկու դիմաց, նրանից պահանջել են կամովին հրաժարվել հաղթանակից: Ինչ-ինչ ֆինանսական խնդիրներ կային, որոնք հաղթահարելի չէին Սովետմիության համար: Եվ վերջապես կար խտրականություն՝ նա հայ էր: Դա նաև նրա հետագա կյանքի ու մահվան պարագայում արտահայտվեց: Տիգրան Պետրոսյանի մահը ո՛չ հեռուստացույցով, ո՛չ մամուլով չլուսաբանվեց: Այս տեսակի անաստվածություն հնարավոր չէ պատկերացնել: Մարդը բազմակի ԽՍՀՄ ու աշխարհի չեմպիոն էր, և որևէ արձագանք չեղավ նրա մահվանը, որովհետև հայ էր, որովհետև կուսակցական չէր: Ավելին, նրա աճյունը դրված է եղել ինչ-որ մի սպորտկոմիտեի դահլիճում: Թաղման ամբողջ ծախսը հոգացել են հայերը, գերեզմանաքարը պատրաստել են Հայաստանում ու այստեղից տարել, տեղադրել են նրա շիրմի վրա: Իմ գրքում կարմիր թելով անցնում է այն գաղափարը, թե ով էր Տիգրան Պետրոսյանը հայ մշակույթի, հայ պատմության համար:
-Խոսեցիք Տիգրան Պետրոսյանի մահարձանի մասին, ես հիշեցի Ձեր հոր՝ մուսալեռցի մեծ հայրենասեր, ակտիվ գործիչ Ալեքսանդր Փաշայանի մահարձանի պատմությունը, որը նույնպես համատեղ ուժերով կանգնեցրել են հայերը՝ մուսալեռցիները: Ի՞նչ է ստացվում, որ մենք, եթե ոչ կենդանության օրոք, ապա գոնե հետմահու կարողանո՞ւմ ենք արժևորել մարդուն:
-Այո՛, հորս գերեզմանաքարը մուսալեռցիների ջանքերով է տեղադրվել: Քանդակագործն է եղել հորս ընկերը՝ Ռաֆայել Իսրայելյանը, որն անհատույց կատարել է այդ գործը: Ես չէի ցանկանա շատ շեշտադրել Ձեր բարձրացրած խնդիրը, և որպեսզի պատասխանատվությունն ինձ վրա չվերցնեմ, կգցեմ այն Լեոյի ուսերին: Լեոն ասել է, թե հայ ժողովուրդն ունի միայն մի մասնագիտություն՝ մեռել թաղելը: Սա սարսափելի նախադասություն է, շատ ծանր խոսք: Բայց մեկ այլ բան էլ ասեմ. շատ կարևոր է, որ մեռնողը լավ ծանոթություն ունենա, որպեսզի արժանանա պատվի, մեծարման: Երբ չկան հզոր ծանոթ-բարեկամներ, հանգուցյալը, եթե անգամ շատ մեծ արժանիքներ է ունեցել կյանքում, մնում է անտեսված, չգնահատված: Դրա հետևանք է, որ Երվանդ Քոչարի, Մինաս Ավետիսյանի նման մարդիկ թաղված չեն Կոմիտասի անվան պանթեոնում:
-Դերենիկ Դեմիրճյանին մոռացա՞ք:
-Դերենիկ Դեմիրճյանի պարագան այլ է եղել: Ես հետաքրքրվել եմ մասնագետներից: Աղասի Խանջյանն էր հիմնադրել պանթեոնը, և երբ նա ինքնասպան եղավ, համարվեց, որ դա նսեմացուցիչ բան էր կուսակցության համար: Այդուհետ այն ամենը, ինչ կապված էր Խանջյանի անվան հետ, մատնվեց լռության, մոռացության, այդ թվում և՝ պանթեոնը: Այնտեղ թաղվելն այլևս մեծ պատիվ չէր համարվում: Անգամ Մանուկ Աբեղյանի նման մեծությունը չթաղվեց պանթեոնում: Այս մտայնությունն էր գործում մինչև 1957 թվականը: Բեկումը եղավ Իսահակյանի մահից հետո:

«ՄՈՒՍԱ ԼԵՌԱՆ, ՀԵՐՈՍԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ, ՖՐԱՆՑ ՎԵՐՖԵԼԻ ՄԱՍԻՆ ԽՈՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՍ ԴԵՌ ՓՈՔՐՈՒՑ ԼՍԵԼ ԷԻ ՀՈՐԻՑՍ»

-«Ֆրանց Վերֆելի Մուսա լեռան քառասուն օրը» գիրքը կարելի՞ է կոչել Ձեր՝ մինչ այսօր ապրած ստեղծագործական կյանքի գլխավոր գործը:
-Երբ ինձ հանձնեցին «Ֆրանց Վերֆելի» հուշամեդալը, ես ասացի, որ վաղն էլ մեռնեմ, պետքս չի լինի, քանի որ ստացել եմ այդ մեդալը: Դա պատահական խոսք չէր: Մեր տանը Մուսա լեռան, հերոսական ինքնապաշտպանության, Ֆրանց Վերֆելի մասին խոսակցությունները ես դեռ փոքրուց լսել էի հորիցս: Բայց 1964 թվականին, երբ Խորհրդային Հայաստանում առաջին անգամ արևելահայերեն լույս տեսավ Վերֆելի վեպը՝ Պարույր Միքայելյանի թարգմանությամբ, արդեն ամբողջ հայությունն սկսեց խոսել այդ վեպի մասին:
-Վեպը լույս տեսավ մեր ազգային զարթոնքի՝ 1965 թվականի նախաշեմի՞ն:
-Այո՛, 1964-ի դեկտեմբերին: Եվ այդ օրերին հայրս Վերֆելի վեպի մասին մոտ քառասուն դասախոսություն է կարդացել Երևանում, Լենինականում, Կիրովականում: Համալսարանի սև շենքում դասախոսությունը լսելու եկածներն այնքան շատ էին, որ վախենում էին, թե դահլիճի հատակը չի դիմանա, կփլվի:
-Ձեր գրքում խոսում եք Վերֆելի վեպի երեք թարգմանության մասին: Ասեմ, որ ինձ համար շատ կարևոր էր Պարույր Միքայելյանի գործին տված Ձեր գնահատականը, նրա անձի ներկայացումը, որը խորհրդային գրաքննության պայմաններում մնացել էր ստվերում:
-Այո՛, վեպն առաջին անգամ արևմտահայերեն լույս է տեսել 1935-ին` Սոֆիայում, Երվանդ Տեր-Անդրեասյանի թարգմանութամբ: Ապա Պարույր Միքայելյանի արևելահայերեն թարգմանությունն էր՝ 1964-ին: Երրորդ անգամ լույս է տեսել 1984-ին Անթիլիասում՝ Բաբկեն Փափազյանի թարգմանությամբ՝ արևմտահայերեն: Վերջին թարգմանությունը ոչ թե բնագիր գերմաներենից է կատարվել, այլ ֆրանսերեն թարգմանված տեքստից: Պարույր Միքայելյանի թարգմանությունն այնքան կատարյալ էր, որ երբ արմատներով մուսալեռցի Պողոս Սնապյանը 2010-ին Բեյրութում ձեռնարկեց «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի վերահրատարակությունը, այն իրականացրեց հենց Պարույր Միքայելյանի թարգմանած օրինակով:
-Մուսալեռցի Ձեր հայրը ականատեսն էր ինքնապաշտպանության, այո՞:
-Այո՛, վեց տարեկան է եղել, երբ սկսվել է ինքնապաշտպանությունը լեռան վրա:
-Դուք, փաստորեն, Ձեր ուսումնասիրությունը գրելիս իրական փաստի և վիպական պատումի համադրման հնարավորություն եք ունեցել: Այս երկուսի միջև էական տարբերություններ կա՞ն:
-Ես հասկանում եմ, որ վեպը պատմություն չէ: Օրինակ՝ վեպի հերոսը՝ Բագրատյանը, իրականում գոյություն չի ունեցել, դա գրական կերպար է: Փաստն այն է, որ ինքնապաշտպանությունը ղեկավարել է մի քանի մարդ, Բագրատյանը հավաքական կերպար է: Ես գիտեի իրական ղեկավարների՝ Եսայի Յաղուբյանի, Պետրոս Դլմաքյանի, Մովսես Տեր-Գալուստյանի, Տիգրան Անդրեասյանի մասին: Գիտեի մուսալեռցիների սովորույթները, բարբառը, բնակավայրերը, մարդկանց:
-Այսօր Մուսա լեռան հիշողությունը պահելու կարևոր ծես է հարիսա եփելու և հյուրասիրելու արարողությունը, ինչպես և Մուսա լեռան հուշարձանի, թանգարանի գոյությունը: Ինչպե՞ս եք այն գնահատում:
-Մարդիկ հարիսա են կերել ինքնապաշտպանության օրերին: Այսօրվա ծեսը մեծ խորհուրդ ունի, և ես իմ գրքում զետեղել եմ Մատուսովսկու «Հարիսա են եփում» բանաստեղծությունը: Հիշողությունը պահելը շատ կարևոր է: Օրինակ՝ Վանի հերոսական պաշտպանությունն ավելի մեծ ընդգրկում ունի, բայց հիշողությունը պատշաճ չի պահվում, այն չի ընկալվում մեր ժողովրդի կողմից, որովհետև այդ պատմական փաստը չի ունեցել իր Ֆրանց Վերֆելը: Դրան գումարվեց նաև Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպը, որը վանեցիների համար անընդունելի գործ էր, նրանք համարում էին դա իրենց հերոսամարտը խայտառակող գործ: Մուսա լեռան հիշատակը, իհարկե, լավ է պահպանված, հուշարձանը, հարիսայի տոնը հիշողությունն ամրապնդելու միջոց են, բայց պիտի ասեմ, որ ես վախենում եմ, որ կգործի իներցիայի օրենքը, կկայանա տատանողական շարժման մարումը, և մի հարյուր տարի հետո այդ հիշատակներն այսօրվա հնչողությունը չեն ունենա:
-Դե լա՜վ, եկեք լավատես լինենք: Մուսալեռցուն չի սազում հոռետեսական հոգեվիճակը:
-Լա՛վ, լավատես լինենք. փոխում եմ իմ տրամադրությունը: Եվ քանի որ Ամանորի շեմին ենք, մի քանի օրից թևակոխելու ենք մեզ համար դաժան տարելից խորհրդանշող 2015 թվական, ապա ցանկանում եմ, որ ազգովին ունենանք լավատես լինելու հիմքեր, չտրվենք հուսահատությանը և պատրաստ լինենք հաղթանակների:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ