«Քանի կ՛ապրիմ՝ կը կատարեմ պարտականութիւնս»
17.03.2020 | 00:50
Հայոց բիզնեսը դարեր շարունակ ունեցել է ընտանեկան բնույթ: Եվ դա պարտադրված էր, պայմանավորված էր սեփական պետականության չգոյությամբ, օտարի գերիշխանությամբ և տարրական ինքնապահպանմամբ: Դրամը համեմատական անկախություն էր ընձեռում, իսկ բիզնեսի ընտանեկանությունը հնարավորություն էր տալիս պահպանելու կապիտալը: Դրամատերերը, լավագույն դեպքում, բիզնեսի մեջ ընդունում էին իրենց իսկ դասի հետ խնամիական հարաբերություններում գտնվողներին: Օտարների, օտարազգիների հետ գործնական կապերի բացակայությունը, անշուշտ, արգելակում էր բիզնեսի զարգացումը, բայց այլ ելք չկար:
Սակայն կար այլ բան. իսկական, խոշոր դրամատերերը, չնչին բացառությամբ, զբաղվում էին բարերարությամբ, և դա էլ էր ինքնապահպանական բնազդ: Որովհետև գիտեին՝ ոչ թե առանձին-առանձին, այլ ազգովին կարող էին գոյատևել: Այն ազգի հետ, որը դարեր անց պիտի հիշեր իրենց:
Այս պատումը նման մի մարդու մասին է:
Թալասն արդի թուրքական Կեսարիայի արվարձանն է, բայց կար ժամանակ, երբ այն առանձին բնակավայր էր՝ քաղաքից 5 կմ հեռավորության վրա գտնվող գյուղաքաղաք: 1882-1902 թթ. ուներ 2200 տուն, որից 900-ը՝ հունական, 800-ը՝ հայկական, 500-ը՝ թուրքական, 1913 թ.՝ 3000 տուն, որից 1500-ը՝ հունական, 900-ը՝ հայկական, 600-ը՝ թուրքական:
Հայերը Կեսարիա են գաղթել 1021 թ.՝ Սենեքերիմ թագավորի հետ: Գաղթականներից յոթ ընտանիք հաստատվեց Թալասում, և դրանցից մեկը սերում էր Վարդ-Պատրիկ Ռշտունուց: Երկար ժամանակ գերդաստանը պահպանեց անվանումը՝ Վարդ-Պատրկենք, բայց երբ թուրքերն արգելեցին հայկական անունները և անգամ հայերեն խոսելը, ստիպված վերածեցին թուրքերենի. վարդը, ծաղիկը՝ գյուլ, պատրիկը՝ բեկ, բայց որպեսզի դա էլ հավակնոտ չթվար՝ բենկ: Այդպես ի հայտ եկավ Գյուլբենկյան ազգանունը:
Թալասն անվանում էին «փոքրիկ Փարիզ», և դա պատահական չէր: Սբ Բարսեղ լեռան և արևելյան բլրաշարքի անկյունում ծվարած բնակավայրը աչքի էր ընկնում փարթամ բուսականությամբ, այգիներով ու պարտեզներով, ակնաբուխ ջրերով, զովասուն օդով, հոյակապ տներով ու շենք-շինություններով:
Վենետիկի Մխիթարյան միաբան Ղուկաս Ինճիճյանը իր «Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի» հատորներից մեկում այսպիսի բնութագրում է տվել թալասցի հայերին. «Արք կորովիք, քաջասիրտք եւ յաջողակք ի զէնս հրոյ եւ սրոյ, որք համբաւեալ են յայն կողմանս, մինչեւ աւազակաց իսկ երկնչիլ, յորժամ ի ճանապարհորդս կամ ի կարաւանս լսեն լինել զոք ի Թալասցոց»:
Ահա այս մարդիկ էին, որ ժամանակի ընթացքում դարձան հմուտ, արհեստավարժ վաճառականներ, պահպանելով իրենց մարտաշունչ ոգին:
Նրանք առևտրային կապեր հաստատեցին Ռուսաստանի, Պարսկաստանի, եվրոպական շատ երկրների, Կ. Պոլսի, Կարինի ու Սեբաստիայի, Ադանայի ու Զմյուռնիայի հետ: 100-ից 80-ը սկսեց առևտրային նպատակով գաղթել, ու ոմանք չվերադարձան: Իսկ վերադարձողներն անխնա ծախսում էին վաստակած փողը, ասելով. «Դրամը կլոր շինած է գլորուելու համար»:
Թալասցի և առհասարակ կեսարացի հայերի եկամտի հիմնական աղբյուրը գորգագործությունն էր: Մի արհեստ, որ նրանք տասնամյակներով պահպանեցին, զարգացրին ու վերածեցին շահութաբեր բիզնեսի:
Պատմագրությունը Գյուլբենկյանների բազմադարյա գոյությունից հիշում է Գյուլաբի և Մարիամ ամուսիններին: Նախահայրը 1830-ական թթ. կառուցել է Դերեվանքի վիմափոր ջրամբարը, Թալասի Վերի թաղում՝ Սբ Աստվածածին եկեղեցու հարևանությամբ, հիմնել Վարդ-Պատրիկյան վարժարանը, օժանդակել Թոմարզայի Սբ Աստվածածին և Դերեվանքի Սբ Աստվածածին եկեղեցիներին, իսկ Մարիամ Գյուլբենկյանը Թալասի նույն թաղում հիմնել է օրիորդաց վարժարան:
Ամուսիններն ունեցան երկու որդի՝ Սերովբե և Սարգիս, որոնք սկսեցին մանուֆակտուրայի առևտրով զբաղվել Կեսարիայում, ապա՝ Զմյուռնիայում, հետո վերջնականապես հաստատվեցին Կ. Պոլսում: Նրանք ծնողներից տեսել ու յուրացրել էին բարեգործություն անելու կերպը և համոզված էին, որ ազգի համար քսակ բացելը Աստվածահաճո պարտականություն է:
Եղբայրները դարձան Սբ Փրկչյան ազգային հիվանդանոցի պահապան հրեշտակները՝ միանվագ տվեցին 4000 օսմանյան ոսկի ու դրանից հետո շարունակեցին պարբերաբար դրամական օժանդակություն տրամադրել: Նրանց հետ շատ մտերիմ էր Պոլսո պատրիարք Ներսես Բ Վարժապետյանը, և հենց վերջինիս հորդորով եղբայրները կառուցեցին Չոմախլուի Սբ Աստվածածին եկեղեցին, նպաստեցին Հայաստանի սովելոց հանձնաժողովին, դարձան զանազան ազգային մարմինների անդամ: Այսպես, Սերովբե Գյուլբենկյանը Պոլսի երեսփոխանական ժողովի և պատրիարքարանին կից քաղաքական ժողովի անդամ էր, Սբ Փրկիչ եկեղեցու հոգաբարձության և Վանի սովելոց խնամատար հանձնաժողովի ատենապետ: Վանեցոց համար նա հանգանակեց 50 հազար օսմանյան ոսկի (քառորդ միլիոն դոլար), որից 15 հազար ոսկով Պոլսում գնեց մի եկամտաբեր խան, որը կոչվում էր Սովելոց խան (սա բռնագրավվեց Մուստաֆա Քեմալի օրոք ու վերանվանվեց Թիջարեթ խան):
Պատահական չէ, որ թե Սերովբեն, թե Սարգիսն իրենց մահից հետո թաղվեցին Սբ Փրկչյան հիվանդանոցի շրջափակում:
Սերովբե և Հռիփսիմե (ծնյալ Գույումճյան) ամուսիններն ունեցան 6 զավակ՝ Պատրիկ, Հովհաննես, Գյուլաբի, Հարություն, Վարդուհի և Մարգարիտ:
Սարգիս Գյուլբենկյանն ունեցավ երկու որդի՝ Գառնիկ (մահացել է 1893-ին) և Գալուստ: Վերջինիս մասին շատ է գրվել ու խոսվել (այդ թվում՝ մի քանի հրապարակումներ ես եմ ունեցել), և հանրությունը, իբր, նրան ճանաչում է:
Պատրիկ Սերովբեի Գյուլբենկյանը ծնվել է 1858 թ., Թալասում: Վեց տարեկան էր, երբ նրան տարան Կ. Պոլիս՝ ծնողների մոտ: Նախ, ուսանեց Խասգյուղի Շահնազարյան վարժարանում, ապա ամերիկյան «Ռոբերտ» քոլեջում: Ստանալով բարձրակարգ կրթություն, սկսեց մասնակցել հոր ու հորեղբոր հիմնած «Գյուլբենկյան» առևտրային տան գործառնությունների կառավարմանը: Հոր մահից հետո (1886 թ.), հորեղբայր Սարգսի ու կրտսեր եղբայրների հետ ստանձնեց ֆիրմայի ղեկավարումը: Ըստ էության, Պատրիկ Գյուլբենկյանը եղավ այն մարդը, որն ստեղծեց առաջին հայկական ցանցային բիզնես-կառույցը: Նրա շնորհիվ «Գյուլբենկյան» ֆիրման մասնաճյուղեր բացեց Թուրքիայի բոլոր խոշոր քաղաքներում, Բաղդադում, Թավրիզում, Թիֆլիսում, Մարսելում, Բալկանյան երկրներում, իսկ 1890-ից՝ նաև Մանչեստրում, Լոնդոնում ու Նյու Յորքում:
Պ. Գյուլբենկյանը 1882 թ.՝ 24 տարեկան հասակում, Պոլսում ամուսնացավ Թալասի յոթ հնագույն գերդաստաններից մեկի՝ Մանուկյան ընտանիքի դուստր Վերժինի հետ: Նրանք ունեցան չորս զավակ՝ Ներսես, Սերովբե, Հերմինե և Շուշան: Եթե Սերովբեն կրում էր պապի անունը, ապա անդրանիկին Ներսես էին անվանել ի պատիվ պապի մտերիմ Պոլսո պատրիարքի: Զավակներն ունեցան տարբեր ճակատագրեր. Հերմինեն ամուսնացավ ՀԲԸՄ կենտրոնական վարչության երկարամյա գանձապահ Լևոն Կյումուշկերտանի, Շուշանը՝ Կեսարիո վերաշինաց միության կենտրոնական վարչության նախագահ Մարտիկ Պալյոզյանի հետ, Ներսեսը հաստատվեց Լոնդոնում, իսկ Սերովբեին կանդրադառնամ քիչ հետո:
Վերժին Գյուլբենկյան-Մանուկյանը վախճանվեց 1903-ին, ինչից հետո Պ. Գյուլբենկյանը երեխաների հետ ընդմիշտ տեղափոխվեց Նյու Յորք:
Բայց մինչ այդ տեղի էին ունեցել բախտորոշ իրադարձություններ: 1896 թ. համիդյան ջարդերն ի ցույց դրեցին, որ կարելի էր կորցնել ոչ միայն դրամագլուխը, այլև կյանքը: Դա ազդանշան էր, և Պ. Գյուլբենկյանն անցավ գործի. նա փակեց բազմաթիվ մասնաճյուղեր, կապիտալը հանձնեց Գյուլաբի ու Հարություն եղբայրներին (Հովհաննեսը մահացել էր 1894-ին) և նրանց ուղարկեց Նյու Յորք:
Այստեղ կենտրոնացած էր ամերիկահայոց բիզնեսի առաջատար ճյուղը՝ արևելյան գորգերի առևտուրը: 1903-ին Պ. Գյուլբենկյանը միացավ եղբայրներին, գլխավորեց ֆիրման և Հ. Թավշանճյանի, Կարագյոզյան ու Փուշմանյան եղբայրների հետ դարձավ ամերիկահայ բիզնեսի անառարկելի հեղինակություն:
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Լուսանկարներ
Հեղինակի նյութեր
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են Ռուսաստանի նախագահ Պուտինը Զանգեզուրի միջանցքի մասին ոչ մի նոր բան չի ասել Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, որն ավարտվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Միևնույն ժամանակ, հայտնի չէ, թե այս հարցում Հայաստանը, Ադրբեջանը, Իրանը, Ռուսաստանն ու Թուրքիան ինչպես են «ընտելանալու» միմյանց:
-
Ասում են… Ռուսաստանի տարածքին հեռահար ճշգրիտ զենքերով հարվածներ հասցնելու հնարավորություն ՈՒկրաինայի ԶՈՒ-ն չունի, հետևաբար, եթե հայտարարվում է, որ ՈՒկրաինային թույլատրվում է նման հարվածներ հասցնել, ապա դա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ն ուղիղ մտնում է կոնֆլիկտի մեջ Ռուսաստանի հետ
-
Ասում են… Վլադիմիր Պուտինի այցն Ադրբեջան պատմական իրադարձություն էր, քանի որ այն նշանավորեց Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի գլխավոր դաշնակցի փոփոխությունը։ Ավելի քան 30 տարի Հայաստանն այդպիսի դաշնակից էր, բայց հիմա որոշել է անցնել Արևմուտքի կողմը՝ ներառյալ Ֆրանսիան, ԵՄ-ը և ԱՄՆ-ը
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
Տարածաշրջանային
