Ներդրում, ոչնչացում, ունեզրկում

«Չէ, բարեկամնե՛ր, մեզ սիրող չի՛ կայ, մենք մեր գլխուն ճարը նայինք…»

Սուրեն Պարթևյանը (իսկական անունը՝ Սիսակ Պարտիզպանյան, 1876-1921) արևմտահայ գրականության ու հրապարակախոսության նշանավոր դեմքերից է: Ծնվել է Կ. Պոլսում, ուսանել Պերպերյան ու Կեդրոնական վարժարաններում և խմբագրել «Ծաղիկ» հանդեսը: Համիդյան ջարդերից հետո 1896-1898 թթ. հաճախել է Փարիզի Սորբոնի համալսարանի գրականության դասընթացին, որպես ազատ ունկնդիր: 1898-ին տեղափոխվել է Անգլիա և Մանչեստրում հրատարակել «Վաղվան ձայնը» թերթը: 1900-1901 թթ. Փարիզում հրատարակել է «Խարազան» երգիծաթերթը, իսկ 1901-1902 թթ.՝ Լոնդոնի «Նոր կյանքը»: 1902-1908 թթ. ապրել է ԱՄՆ-ում և 1904-ին Բոստոնում հիմնադրել ու խմբագրել «Armenia» անգլերեն թերթը:

Սուլթան Համիդի կառավարության տապալումից հետո 1908-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս, իսկ 1911-ից բնակվել Ալեքսանդրիայում՝ հրատարակելով «Հոսանք» շաբաթաթերթը, «Եգիպտահայ տարեցոյց»-ները (5 գիրք), «Շուշան» ամսագիրը՝ Ե. Օտյանի հետ, «Հորիզոն» թերթը:

1909 թ. Ս. Պարթևյանը Զապել Եսայանի հետ մեկնել է ցեղասպանված Ադանա ու Մերսին՝ անապաստան մնացած հայությանը նյութապես ու բարոյապես օգնություն կազմակերպելու: Այստեղ նա գրի է առնում իր նոթերը և հրատարակում «Կիլիկեան արհաւիրքը» հրապարակախոսական արժեքավոր գիրքը:

Ստորև ներկայացվողը հատված է այդ գրքի «Գերման… հայասիրութիւնը» ակնարկից: Տպագրել սույնը մեզ դրդել է երկու հանգամանք. նախ, 1915-ի ցեղասպանությունն ուներ դժնդակ «նախերգանք»՝ Ադանայի կոտորածը, երկրորդ՝ այս հատվածում առաջադրված մտքերը խիստ այժմեական են:

Բայց նախ այս բառին իմաստը ճշդենք:

Ի՞նչ է «հայասիրութիւնը»:

Մեր քանդուելիք պատրանքներէն մէկն է ան, և երանի՜ թէ վերջինն ըլլար:

Անիկա մեր ցաւագար ունայնամտութեան մէջէն ծնած պատիր ու սնամէջ յաւակնութիւն մը կþենթադրէ լոկ: ՈՒրիշ ոչի՛նչ:

«Հայասիրութիւնը» այն դատարկ ու մակաբոյծ բառերէն է, որոնց հետ երկարատև սովորութեամբ մը ա՛լ չես անդրադառնար իրենց իմաստին անիրականութեանը կամ իրենց բո՛ւն իսկ նշանակած բանին չգոյութեանը:

Հակառակ որ աշխարհիս ամենէն լքուած, ամենէն մատնուած, ամենէն քամահրուած ցեղն ըլլանք, տակաւին կը յամառինք կոր կարծել, թէ մեզ սիրողներ կան, կրնան ըլլալ:

Այս ապուշ ինքնախաբէութիւնը մեծ դեր ունեցաւ մանաւանդ վերջին քսան տարիներու ընթացքին մեր կրած անհնարին դժբաղդութիւններուն մէջ:

Մենք չի հասկացանք դեռ աս տարրական ճշմարտութիւնը, թէ ազգ մը սոսկ իր տառապանքներուն համար չեն սիրեր, թէ մորթուիլը, շատ թուով ու շարունակ մորթուիլը մեզի տիտղոս մը չի կրնար ըլլալ օտարների սիրոյն:

Ընդհակառա՛կը, տկարները, կոտորուողները - որքան ալ խուժդուժ անարդարութեան զոհեր ըլլան անոնք - համակրութիւն չեն ներշնչեր մարդկութեան ստուարագոյն մասին. անոնք տաղտկալի են, «գլխուցաւ» կը դառնան շուտով, և ամենէն առատագութ արգահատանքն իսկ երես կը դարձնէ իրենցմէ, եթէ «երկար ընեն»…

Մենք չի սորվեցանք, թէ մեր այս ապրած օրերուն ժողովուրդ մը ո՛չ իր կրօնքովը և ո՛չ ալ իր ցաւերուն ահագնութեամբն է որ օտարներուն սիրելի կրնար ըլլալ, այլ իր նկարագրին գեղեցկութեամբը, իր բարքերուն հրապոյրովը, իր մասնայատուկ ձիրքերովը, իր հանճարներովն ու իր սեփական որոշ քաղաքակրթութեամբը:

Դժբաղդաբար, այս առաւելութիւններուն շատութենէն չէ, որ կը տուայտինք, և անկեղծ ըլլալու համար պէտք է խոստովանինք, թէ այս տեսակէտով շատ ալ սիրուելիք բան մը չունինք…

Ձգե՛նք մեզ քիչ մը մօտէն ճանչցնողներուն վրայ մեր հպումին թողուցած ողբալի տպաւորութիւնը, շահի մէջ դաժան, rapace (գիշատիչ – Խ. Դ.), առնազուրկ ցեղի մեր չափազանցուած ու տխուր համբաւը, և մեր ուրիշ դեռ կարգ մը բացասական ու խորշեցուցիչ կողմերը, մենք մեր անցեալէն ժառանգած մեծ բաներ մըն ալ չունինք պարծենալիք: Անիի աւերակները չե՛ն, որ մեզ պիտի փրկէին՝ մարդկութեան գորովին ու հիացումին մէջ, որքան ալ յարգելի, շահեկան ու մեզ համար նուիրական հնութիւններ ըլլան անոնք: Ո՛չ ալ Նարեկացիին միսթիքական բանաստեղծութիւններն են, որ պիտի ապահովէին մեզի տիեզերական երախտագէտ սքանչացումը:

Ատոնք և ատոնց պէս մէկ քանի ուրիշ նիհար փաստերն եղան, սակայն, որ վերջին տասնհինգ տարիներու մեր եւրոպական ու ամերիկեան հայանպաստ բրբականտին առձեռն motifները (շարժառիթները-Խ. Դ.) կազմեցին աւելի կամ պակաս ճարտար ու աւիւնոտ հռետորներու գրչին տակ կամ լեզուին վրայ:

Ատո՞վ, ասոնցմո՞վ է, որ աշխարհը e’pater (այստեղ՝ դրդել – Խ. Դ.) պիտի ընէինք և պաշտելի պիտի դառնայինք օտարին…

Մենք նոր սկսած էինք ճլտորիլ և շատ յուսալից էր մեր քաղաքակրթական վերածնունդն ու զարթօնքը: Բայց այդ նոյն շարժումին հետ միաժամանակ սկսաւ ու մեր գլխէն պակաս չեղաւ այնուհետեւ փորձանքը, այնպէս որ մեղադրելի չենք մենք զմայլանք հարկադրող մտաւորական շքեղ իրականացումներու դեռ հասած չըլլալնուս համար:

Բայց ի՞նչ բան մեզ կը ստիպէ անպատճառ մեր շուրջը փնտռել և յաճախ ինքնախաբօրէն հաստատել ապացոյցներն այն տարփանքին, զոր մենք չենք կրնար ներշնչած ըլլալ:

Մեր ստրուկի մուրացածոյ զգացումն է, որ կը մղէ մեզի կարծել, թէ մեզ կը սիրեն, թէ կը գուրգուրան մեր վրայ, թէ հոգի կու տան մեզի համար, երբ պարզապէս կը մեղքնան մեզի, կը կարեկցին մեր դժբաղդութեան, կ’ողորմին մեր ցաւերուն: Եւ տակաւին ա՛տ անգամ տարակուսելի է յաճախ…

Մենք մեր վրայ չենք նայիր և ելե՛ր ենք սիրուելու… Ո՜վ խեղճութիւն…

Մենք կը նմանուինք իրենց չունեցած գերազանցութեան, իրենց չունեցած շնորհներուն ու հրապոյրներուն ինքնաբաւ համոզումովը լեցուած այն ծիծաղելի պարոններուն, որոնք կը կարծեն, թէ իրենց ճամբուն վրայ զոհեր կը ձգեն, թէ բոլոր իգական սրտերը իրենց ետեւէն կը հառաչեն, մինչդեռ իսկապէս իրենց համար փոյթ ընող, իրենց ուշադրութիւն իսկ դարձնող չի կայ…

«Հայասէրներուն» դիմելով ջարդուեցանք: Ջարդուելով «հայասէրներուն» դիմեցինք ու նորէն ջարդուեցանք… ՈՒ այս անգամ դեռ նոր ջարդուած՝ կրկին «հայասէրներուն» խաբուսիկ մտածումին կը կառչինք…

Անոնք բան մը ըրած չունին, սակայն, մեր այս թախանձոտ երախտագիտութիւնը արդարացնելու կամ քաջալերելու համար: Ընդհակառա՛կը, ամէն բան ըրին, որպէսզի մենք վազ անցնինք իրենց մեր մասին տածած սխրալի գուրգուրանքէն: Բայց չէ՛, մենք անանկ ապերախտ ուրացումներու ընդունակ չենք և այնքան դիւրաւ ձեռքէ չենք հաներ մեզի շռայլուած բարեկամութիւնները, չենք համարիր մեզի ուխտուած պաշտումներէն…

Բայց հայասիրութիւնը, որ քաղաքականապէս երբէք շահաւէտ չեղաւ մեզի, օտար քաղաքականութեան համար խիստ յաճախ և արդիւնաւէտօրէն շահագործելի ապրանք մըն է:

«Հայասիրութիւն»… Ատանկ բան չէ՛ եղած ու չի՛ կայ: Եթէ երբէք պատահած է ու այսօր ալ շատ քիչ անգամ կրնայ դեռ պատահիլ, որ մեր դատը այս կամ այն օտարին անկեղծ պաշտպանութեան արժանանայ, ասիկա՛ ալ մեր սիրելութեան շնորհիւը չէ՛, այլ պարզապէս արդարութեան ու ճշմարտութեան սիրոյն:

Թո՛ղ այս տողերուն մէջ մասնաւոր փափաք մը չի տեսնի մեր ժողովուրդը յուսազրկելու: Հաւատքը մարդուս մեծագոյն ուժն է, բայց սխալ ըմբռնումներու վրայ հիմնուած հաւատքը անոր ուշ կամ կանուխ սայթաքումը, տկարացումն ու անկումն է:

«Հայասիրութիւնը» մեր մտայնութեան մէջ արմատացած այդ սխալ ըմբռնումներէն է: Եւ մենք մեր մասին թոյլ պիտի չի տանք, որ ատանկ պիտակ ըմբռնումներ մեր ժողովուրդին միամտութիւնը քաջալերեն՝ վաղը աւելի դառն յուսախաբութիւններ պատրաստելու համար անոր:

Ո՛րքան անգամ որ «հայասիրութեան» և «հայասէրի» խօսքը լսենք, մենք պիտի չի դադրինք գոչելէ.

-Չէ, բարեկամնե՛ր, մեզ սիրող չի՛ կայ, մենք մեր գլխուն ճարը նայինք…

Կարս

Առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջում Կարս քաղաքն ու մարզը, Բրեստի 1918 թ. մարտի 3-ի պայմանագրով, նորից անցան Թուրքիային։ Այստեղի հայ բնակչության զգալի մասը զոհ գնաց կոտորածներին։ Հայ և մասամբ հույն բնակչության զգալի զանգվածներ գաղթեցին ու բնակություն հաստատեցին Արևելյան Հայաստանում և հարևան երկրներում:

Քաղաքի տնտեսական կյանքը բավական աշխուժացավ XX դարի սկզբներին՝ կապված Ալեքսանդրապոլ-Կարս երկաթուղու կառուցման հետ։ Կարսի հայ բնակչությունը զբաղվում էր արհեստներով, առևտրով, տնայնագործությամբ և արդյունաբերությամբ։ Քաղաքը XIX դարի վերջերին և XX-ի սկզբներին ուներ սննդի և թեթև արդյունաբերության մի քանի ձեռնարկություններ, մի բավական մեծ սպանդանոց, որտեղ տարեկան մորթում էին մինչև 1000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, որոնց մսից պատրաստում էին ապուխտ և սուջուխ։ Այդ նույն ժամանակներում քաղաքն ուներ 700-800 խանութ ու կրպակ և այստեղ ամեն տարի կազմակերպում էին տոնավաճառ։

Երեք կողմէ քաղաքը արուարձաններ ունի. Օրթա-գափու՝ հարաւակողմէն, Պէյրան-փաշա՝ արեւելքէն, Սու-գափու՝ արեւմուտքէն, գետոյն միւս կողմը, այս ետքինս հայոց թաղ է:

Ռուսաց առաջին պատերազմէն առաջ բաժնուած էր 17 թաղերու, ամենն ալ մէկ-մէկ մզկիթ ունէին, 850 տուն կար, 126 խանութ, 2 բաղնիք, 1 կարաւանատուն և մէկ եկեղեցի՝ հայոց Ս. Աստուածածին, որ կը յիշատակուի 1670 թուին քաղքին դրան մօտ և նորոգուած կամ վերաշինուած է 1810-ին: Հարաւային և արեւելեան արուարձանաց մէջ 11 թաղ ու մզկիթ կար թուրքաց ու թաթարաց, 1 եկեղեցի, 4 կարաւանատուն, 430 խանութ և 800 տուն:

Գետոյն արեւմտակողմն էր Չուգուր մահալլէ կոչուած հայոց թաղը, որ ունէր 600 տուն, եկեղեցի մը, 2 բաղնիք, շատ գործարաններ, ներկարաններ, աղորիք, ջուլհակնոց և այլն: Մայիս ամսուն Կարսի Շերամպօլ թաղին մէջ տօնավաճառ կþըլլար:

Քաղաքի հին մասը կը գտնուի բերդի և գլխաւոր պատնէշի մէջ եղած տարածութեան վրայ և անփոյթ մնալով՝ կրնայ գաղափար տալ թուրքական Կարսի մասին: Նեղ, ծուռ ու մուռ փողոցներ, մի և երկու յարկանի անկանոն տներ, որոնք ամփիթատրոնի ձեւով կը բարձրանան վեր՝ գետի երկու ափերէն և քաղաքին գեղեցիկ տեսք կու տան, տեղ-տեղ կը նշմարուին մզկիթներ՝ սրածայր մինարէներով. ահա այս է թուրքական Կարսը:

Քաղաքիս նոր մասը կþինկնայ գետի աջ ափին, միջնաբերդէն հարաւ տարածուող տափարակի վրայ և լաւ տպաւորութիւն կþընէ այցելուին իր ընդարձակ փողոցներով և կանոնաւոր շէնքերով, թէպէտ այստեղ ալ դեռ կը տեսնուին դատարկ տարածութիւններ և հին խարխուլ շէնքեր: Նոր մասի մէջ են բոլոր պետական հասարակաց շինութիւնները և շուկան:

Մինչև ռուսաց տիրապետութիւնը, Կարսը, կþըրնայ ըսուիլ, բուն թուրքական քաղաք էր, որ ունէր մօտ 5000 տուն թուրք բնակիչներ, որոնց հետ կային իբր 300 տուն հայեր: Թէ պատերազմէն առաջ և թէ յետոյ թուրք ազգաբնակութիւնը հետզհետէ մեծ խմբերով գաղթեց Թուրքիա: Իսկ զանազան տեղերէ և գլխաւորաբար Աղեքսանդրապոլէ այստեղ գաղթեցին շատ հայեր, որոնք այժմ կը կազմեն ազգաբնակութեան գերակշռող տարրը: Հոգեւոր կառավարութեան նոր տեղեկութիւններով Կարս ունի 1800 ծուխ հայեր, այդ թուի մէջ են նաև գաղթականները, որոնք 1903-ին ռուսահպատակ գրուեցան. կան նաև իբր 150 տուն կաթոլիկ և մի քանի տուն բողոքական հայեր: Երկրորդ տեղը կը բռնեն թուրքերը, յետոյ ռուսները և յոյները, կան նաև վրացիներ, գերմանացիներ, հրէաներ և այլն: Պաշտօնական տեղեկութեանց համեմատ 1901 թուին ազգաբնակութեան ընդհանուր թիւն էր 11108 հոգի, չհաշուելով զօրքը, որոնցմէ բնիկ՝ 832 տուն, 5461 հոգի և վերաբնակիչ՝ 6070:

Կարս գտնուելով Թուրքիա տանող միակ բանուկ ճանապարհի վրայ, նշանաւոր է իբրև վաճառականական կեդրոնատեղի: Այստեղ կը բերուի Ռուսաստանէն և Թուրքիայէն ստացուած ապրանքը և այստեղէն դուրս կը ղրկուի նահանգի արտադրութիւնը՝ մսացու, աղ, գարի, ցորեն, կտաւատ, շինութեան փայտ և այլն: Երկաթուղւոյ գծով միացած ըլլալով Կարս Ռուսաստանի հետ, մեծ դիւրութեամբ կը փոխադրուին բերքերը և ապրանքները: Առեւտուրը և արհեստները մեծ մասամբ հայոց ձեռքն են, և պէտք է նկատել, որ եկւոր հայերը աւելի ձեռներէց և ընդունակ են, քան բնիկները: Գաղթական հայերու մէջ աչքի կ՛իյնան Կարնոյ և անոր շրջակայքի հայերը, որոնց մէջ կան հմուտ վաճառականներ և լաւ արհեստաւորներ:

Լուսաւորչական հայք ունին երկու եկեղեցիներ, մին հին է Ս. Նշան անունով, արուարձանին մէջ, Բագրատունեաց ժամանակ շինուած, երկրորդը՝ Ս. Աստուածածին, կը գտնուի միջնաբերդի ժայռի տակ: Կաթուղիկեայ հայք գաղթած են Արդուինի, Արտանուչի և Աղեքսանդրապոլի կողմերէն, կը պարապին գլխաւորաբար առեւտուրով, ունին Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի քարաշէն եկեղեցի մը քաղաքին հիւսիսային կողմը, ժայռի մը տակ և ուսումնարան: Բողոքական հայք ևս ունին ժողովարան մը:

Էջի պատասխանատու` Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Կեղծիք
• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)

Մեկնաբանություններ