Կարինում Հայաստանի անկախություն հռչակած գնդապետ Թորգոմի մասին իմ նախորդ հրապարակումը («Մոռացված անկախություն», 06.05.2023) մեծ հետաքրքրություն ու խանդավառություն առաջացրեց ընթերցողների շրջանում:

Սիբիրցի պորուչիկ Ալեքսեյ Կոլմակովի հուշագրությունը տեղ-տեղ էպոս է հիշեցնում: Այն կարելի է անվերջ կարդալ ու անվերջ փառավորվել, ինչպես ինքս էի փառավորվում ամեն էջը թարգմանելիս:

Հայկական հարցը, որը բացառապես վերաբերում է Արևմտյան Հայաստանին, միջազգային դիվանագիտության պատմության մեջ այն եզակի հարցերից մեկն է, որով իր ծագման առաջին օրերից զբաղվել են աշխարհի խոշոր տերությունները:

Ռեժիսորներ Ալեքսանդր Ալովի ու Վլադիմիր Նաումովի «Թեհրան-43»-ը, որ խորհրդային կինոյի երևելի գործերից է, նշանավորվել է մեկ ընդհանուր տարածքում, մեկ ընդհանուր կտավի մեջ չորս խոշորագույն հայի մեկտեղումով։

Եպիսկոպոսյանների մեր տոհմի պատմությունը բազմաթիվ արձագանքներ է գտել, ուստի ես հարկ համարեցի հիշատակի խոսք ասել նաև պապիս` Լևոն Նիկիտիչի մասին, ով ունենալով ընդամենը չորրորդ դասարանի կրթություն, այնքան էր արժևորում ուսումը, որ ունեցավ չորս արու զավակ, չորսն էլ` գիտությունների դոկտոր:

-Սմոլենսկի մոտ 3500 հոգանոց մեր դիվիզիան շրջափակման մեջ ընկավ: Հետս Դոնի Ռոստովից մի հայ տղա կար. հիշում եմ ՝ անունը Հարություն էր, ասաց, Վահագ արի մեր կոմերիտական տոմսերը հողի տակ թաղենք, գնանք հանձնվենք: Ասացի, երբե'ք: Մութն ընկավ, մի փոսի մեջ նստած՝ քնով էի անցել: Լուսադեմին արթնացա, տեսա Հարությունը չկար:

Պապս` ԱՐՏԵՄ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԸ եղել է Առաջին աշխարհամարտի ու Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից:

ՈՒզում եմ հավատալ, որ ներքևի շարքի ծայրում նստած շեկ զորականը ԱԼԵՔՍԵՅ ԿՈԼՄԱԿՈՎՆ է: Այս մարդուց որևէ հիշատակ, որևէ լուսանկար չի պահպանվել: Ինչպե՞ս ու որտե՞ղ ավարտեց իր օրերը: Ինքը վկայում է, որ վերջում, 1919-ի ապրիլին, սիբիրյան ամբողջ վաշտից ողջ էին մնացել երկու արևմտահայ զինվոր և ինքը: Վկայում է, որ այդ զինվորները որոշեցին գնալ Ռուսաստան, իսկ ինքը մնաց փոքրիկ Հայաստանում, որի ազատագրության համար մի ամբողջ տարի հոգի էր տվել Անդրանիկի հրամանի տակ: Մեզ համար մի շատ թանկ բան էլ է վկայում: Ասում է, որ 1917-18-ին, երբ ռուսական զորքերը հեռանում էին Հայաստանից, իրենց հետ տանում էին Անդրանիկի լեգենդը: Ինքը հեռավոր Իրկուտսկում լսեց Անդրանիկի մասին, լսեց ու զարմացավ, թե ո՞վ է այդ մարդը, որի անունով են երդվում կազակները՝ Կովկասից մինչև Սիբիր: Լսեց ու որոշեց հասնել Կովկաս, մտնել Անդրանիկի հրամանի տակ: ՈՒ կովկասյան թշվառության մեջ ճանաչեց աշխարհի ամենահզոր ու ամենադժբախտ զորավարին: Ճանաչեց ու որդիական սիրով մինչև վերջ նվիրվեց նրան ու նրա հայրենիքին: Այս մարդու անունն առանց վարանելու կարելի է դնել ամենանվիրական հայերի կողքին: Նույնիսկ նրա կողքին, ով առաջինը ձեր մտքով անցավ: Լսենք նրա վկայությունը Անդրանիկի վերջին զորամասի կազմավորման մասին (1918թ., մարտ-ապրիլ, Թիֆլիս):

«Հարսանիք լեռներում» անունով կնքված ռազմական հանճարեղ գործողությունը հայի հաղթանակի խորհրդանիշ դարձավ 31 տարի առաջ: Ծնկած չապրելու համար իրենց կյանքը տվեցին բազում երիտասարդներ՝ այդպես էլ իրականություն չդարձնելով սեփական հարսանիքը վայելելու հնարավորությունը:

1939 թվականի համամիութենական մարդահամարի տվյալներով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի (ԼՂԻՄ) բնակչությունը կազմում էր 150 838 մարդ, որից 90 %-ը հայեր էին (135 754 մարդ)։