Ազգը պահպանում են իր հանճարների անմահ ոգիները: Բարերարության հանճար Ալեքսանդր Մանթաշյանցի շնորհիվ մեր ժողովուրդը ձեռք բերեց մյուս հանճարին` Կոմիտասին: Առանց առաջինի չէր լինի երկրորդը:

Մեծ ու անընդգրկելի են պոետի տեսնելու և հասկանալու ձգտումները: Աստված է նրա մտածողության առանցքը: Նա սիրում է Աստծուն և Նրան վերաբերող ամենայն ինչ: Նա հետամուտ է միայն կյանքում եղած ամենագեղեցկին, վեհությանը: Նա մերժում է ամենայն ստորն ու նողկալին: Նրա մեջ ստեղծվել է շրջապատող կյանքի բոլոր հարցերի գնահատման ուրիշ` աստվածային չափանիշ:

Բաքուն և Անկարան պահանջներ են դնում, իրենց հայ «ընկերներից» բռնությունների, հալածանքների դժոխային ծրագրի իրագործում են սպասում։

Աստծո խոսքը Աստվածաշնչում միաժամանակ և՛ խոսք, և՛ գործ է նշանակում: Աստված հենց այնպես չի խոսում: Երբ Նա խոսում է, միաժամանակ նաև գործում է: ՈՒրեմն, երբ Նա ասում է, նշանակում է` կատարում է: Աստված ասաց. «Թող լույս լինի, և լույս եղավ»: Այստեղից երևում է, որ Աստված հավատի Աստված է, Նա հավատում է Իր Խոսքին և Իր հավատը գործի է վերածում Խոսքով: Աստծո Խոսքը ստեղծարար զորություն ունի: Այդ ստեղծարար զորությունը գործի է դրվում Հոգով, ձևավորվում լեզվով և արտաբերվում շուրթերով:

Իր ազնվության և քաղաքացիական համարձակության փայլուն ապացույցը նա ցույց էր տվել առաջին իսկ վայրկյանին, երբ ոտք էր դրել հայոց հողի վրա: Նա Դիլիջան էր հասել այն ժամանակ, երբ վերոհիշյալ ձերբակալված խմբին ռուս կազակները Ղարաքիլիսայից բերել ու համառորեն պահանջում էին Ղազախով նրանց տանել Բաքու` այնտեղ նրանց դատը տեսնելու համար:

Իրական կյանքի համար պիտանի, ինչպես նաև ծովագնացության ասպարեզում գիտուն, բանիմաց, մասնագետ երիտասարդներ պատրաստելու նպատակներով վաճառական Նիկողայոս Հովհաննեսի Աղաբաբյանը (1754, Նոր Ջուղա-1809, Աստրախան) մտադրվում է նոր տեսակի ուսումնական հաստատություն ստեղծելուն: Նա հոր մահից հետո, 1754-ին եղբոր` Հակոբի հետ տեղափոխվում է Ռուսաստան, ընդունում ռուսական հպատակություն, որոշ ժամանակ ապրում Մոսկվայում:

Ես հավատում եմ, որ մեծ մարդիկ մեծ են ամեն ինչում, անգամ սիրո հարցում: Նայեք այս երկու լուսանկարներին: Առաջինն արված է 1921-ին: Զորավար Անդրանիկի պսակադրության արարողությունն է Փարիզի Սբ. Հովհաննես-Մկրտիչ եկեղեցում, և քավորը Պողոս Նուբարն է: Նրա կողքին, գլուխը թեքած, փաշայի կինն է՝ Մարի Նուբարը, Հովհաննես բեյ Տատյանի դուստր Մարիամը:

Ան ընկերական պարտքն որ մարդու բնութեանը հետ աշխարհ կը բերէ, և ան եղբայրական և ազգային սէրը որ Աստուածային և մարդկային օրէնքները կը գովէ, ոչ ոք կրնայ աւելի օգտակար և վայելուչ կերպով կատարել` ինչպէս ազգային բարերար մը: ...Ազգասիրութիւնը, ազգին հայրենական հոգին վառ պահելը խիստ մեծ բարիք է ազգի մը. և ահա ամէնքն ալ կրնան աս բարերարութիւնն ընել: Կատարեալ բարիք մըն է ազգին` անոր նախատինք և բեռ չըլլալ, և ազգը իրեն նախատինք չսեպել. և ամէն մարդ պարտական է սա բանիս:

XII-XIII դդ. սահմանագլխին Անիի ամենանշանավոր քաղաքացին Սմբատի թոռ, Սուլիմի որդի Տիգրանն էր` Հոնենց տոհմից: Նա վաճառական էր, կալվածատեր, մեծատուն, դրամատեր, վաշխառու, անշարժ ու շարժական գույքը, հարստությունը հասնում էին միլիոնների, և քաղաքում նրա անունը կրող փողոց կար: Սակայն այդ միլիոնատերը միաժամանակ քրիստոնյա հավատի, առաքելական սուրբ եկեղեցու ջերմեռանդ ու հնազանդ նվիրյալն էր:

Խորհրդային տարիների հայ գեղանկարչության մեջ իր ինքնօրինակ ձեռագիրն է հաստատել ՀՄԱՅԱԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԸ, ում արվեստում կերպավորվել են ծննդավայր Վանը, որին նա հարկադրված հրաժեշտ է տվել հինգ տարեկան հասակում, գաղթի ու սպանդի հիշողությունները` դաջված ահաբեկված մանկան հայացքում, իրենց ազգային նկարագիրն ու պայքարի պաթոսը կրող հայ զինվորը, աշխատավորը, շինականն ու մտավորականը, նոր կյանքի սեփական բանաձևը առաջադրող երիտասարդ սերունդն ու երիտասարդ հայրենիքը, հարազատ բնաշխարհն ու դրան ներդաշնակորեն միաձույլ ազգային ճարտարապետությունը` հիմնականում վեհանիստ եկեղեցիների տեսքով: