ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՈՒ ՏԱՍՆԱՄՅԱԿՆԵՐԸ

Այն, ինչին երանի են տալիս շատերն անցյալը վերհիշելիս, հավանաբար, ավելի շատ ենթադրում է ոչ այնքան առատությունը, որքան յուրաքանչյուրի կյանքում այնքան կարևոր նշանակություն ձեռք բերած որոշակիության զգացումը: Վերջինս ենթադրում է նաև ամեն երևույթի քանակական և որակական գնահատական, առավել ևս՝ երևույթների և միտումների կանխատեսելիություն: Անկախության երկու տասնամյակը, իր հերթին, բավարար շրջան է նշմարելու երևույթներ, որոնք բնորոշ են դառնում երկրի համար և ունեն չափման հստակ միավորներ: Այս առումով, թերևս, կարևորագույն խնդիրներից մեկը վերլուծությունների չափանիշների և ցուցանիշների համակարգի համադրելիությունն է, ասել է թե` ինչ սկզբունքներով ու մոտեցումներով էին կատարվում տնտեսական վերլուծությունները մինչև 1991 թվականն ու դրանից հետո: Իսկ որ ավելի կարևոր է, երկու տասնամյակ առաջ կատարվել է տնտեսության արտադրական կարողությունների, մարդկային, ֆինանսական, այլ ռեսուրսների հաշվառում, որը հնարավորություն է ընձեռում առարկայնորեն գնահատելու անկախությանը նախորդած շրջանում հանրապետության սոցիալ-տնտեսական պայմանները: Վերջին տասնամյակում հաշվառում չի անցկացվել, որն է՛լ ավելի է դժվարացնում տնտեսագետին առաջադրված խնդիրը, այն է՝ վերլուծել և գնահատել իրավիճակը, պարզել ճգնաժամային երևույթների պատճառները և մշակել իրավիճակի բարելավմանը միտված իրատեսական առաջարկություններ: Եվ այսպես, ինչպիսին էր Հայաստանի տնտեսությունը մինչև քաղաքական անկախության հռչակումը:

ԱՆՑՅԱԼԸ
Արդյունաբերական մի շարք ենթաճյուղերի, մասնավորապես էլեկտրոնիկայի, մեքենաշինության, ճշգրիտ սարքաշինության, գործիքաշինության, քիմիական, թեթև, սննդի արդյունաբերության ձեռնարկությունների, գիտա-արտադրական միավորումների արագընթաց զարգացման շնորհիվ Հայաստանը 80-ականներին դասվում էր նախկին խորհրդային տարածքի ամենազարգացած արդյունաբերական երկրների շարքին: Հիշենք, որ բնակչության մեջ որակյալ աշխատուժի տեսակարար կշռով Հայաստանը տարիներ շարունակ եղել է մրցակցությունից դուրս: Համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) մոտ 40 %-ն ստեղծվում էր արդյունաբերության տարբեր՝ ներառյալ էներգետիկայի, լեռնահանքային արդյունաբերության, ինչպես նաև վերը հիշատակված ճյուղերում: Դրա հետ մեկտեղ, հանրապետության տնտեսության կառուցվածքը եթե ոչ ենթարկված, ապա մեծապես համաձայնեցված էր խորհրդային այլ հանրապետությունների տնտեսական հզորությունների հետ, կազմելով վերարտադրության բարդ շղթայի ընդամենը մեկ մասը: Պետք է խոստովանել, որ հատուկենտ ճյուղեր կարող էին գոյատևել առանց, մի կողմից, հումքային, ֆինանսական և այլ բնույթի ներարկումների, մյուս կողմից, ԽՍՀՄ և այլ համայնավարական երկրների սպառողական հսկա շուկայի: Այս տեսանկյունից միանգամայն կանխատեսելի էր գերկենտրոնացված համակարգի փլուզման հետևանքով հանրապետության տնտեսությանը հասցված ցնցումը: Հատկանշական է, որ մինչև անկախացումը հանրապետության ՀՆԱ-ի 56 %-ից ավելին արտադրվում էր մեքենաշինական և թեթև արդյունաբերության ձեռնարկություններում: Որպես ընդհանուր օրինաչափություն, գրեթե բոլոր նորանկախ պետություններում հենց այս ճյուղերն ամենաշատ վնասները կրեցին հետխորհրդային շրջանում: Հայաստանի պարագայում դրան գումարվեց նաև հաղորդակցության ուղիների շրջափակումը, որն ավելի դժվարացրեց երբեմնի կապերի վերականգնումը և մուտքը նոր սպառողական շուկաներ: Վերջին տարիների դժվարությունները տնտեսագիտորեն ըմբռնելի են դառնում, հատկապես հաշվի առնելով, որ մինչև 1991 թ. աշխատուժի գրեթե համատարած՝ մոտ 98 % զբաղվածության պայմաններում, ՀՆԱ-ի մոտ 9/10 մասն արտադրվում էր պետական սեփականություն հանդիսացող ձեռնարկություններում, որոնց մեջ գերակշռողը ոչ թե փոքր, այլ մեծ և միջին ձեռնարկություններն էին: Կարևոր է հաշվի առնել նաև այն իրողությունը, որ ՀՆԱ-ի անկումը Հայաստանում նկատվում է ոչ թե անկախությանը հաջորդած տարիներին, այլ դրանից 3-4 տարի առաջ: «Վերակառուցման» չհամակարգված բարեփոխումներն իրական քաոս առաջացրին ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետություններում, այդ թվում՝ Հայաստանում: 1988-ից սկսած արդյունաբերական արտադրության մակարդակն սկսեց անկում արձանագրել, որը շարունակվեց ավելի քան վեց տարի:

ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆ
Ի տարբերություն բալթյան երկրների, որոնք մի քանի տարի շարունակ իրենց գիտական ներուժը կենտրոնացրել էին արդեն իսկ կանխատեսելի անկախությանը նախապատրաստվելուն (1989-ի գարնանը Էստոնիայի կառավարությունն ընդունեց երկրի տնտեսական անկախացման ծրագիրը, դրա մշակմանը մասնակից դարձնելով խորհրդային գրեթե բոլոր հանրապետությունների ճանաչված տնտեսագետներին), Հայաստանը ստիպված էր երկրաշարժից 42 %-ով տուժած տնտեսության հետ ժառանգել սոցիալական (ներառյալ՝ գաղթականների), ինչպես նաև պատերազմի պայմաններում քաղաքական ու ազգային ինքնահաստատման բազմաբնույթ խնդիրներ: Արդյունքը եղավ այն, որ, արդյունաբերական արտադրությունը շարունակեց անկում ապրել` 1988-ի համեմատ 1994-ին կրճատվելով մոտ 40 %-ով: Նույն ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ի կառուցվածքում մեքենաշինական արդյունաբերության տեսակարար կշիռը նվազեց 31,6 %-ից մինչև 20,1 %, իսկ հետագայում մինչև 3,3 % (1999 թ.): Թեթև արդյունաբերության տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում ավելի անցանկալի էր։ 1988-ի՝ 24,4%-ից 1999-ին նվազեց մինչև 1,4 %: Ընդհանուր առմամբ, էլեկտրաէներգիայի, վառելիքի մատակարարման կտրուկ նվազման հետևանքով առաջացած էլեկտրաէներգիայի անջատումների, համատարած մթի և չջեռուցվող կացարաններում մարդկանց հուսահատությունը հիշեցնող 1991-1995 թվականները կարելի է բնութագրել որպես տնտեսական արհավիրքներին դիմակայելու, նոր պայմաններին մարդկանց և տնտեսությունը հարմարեցնելու և հետագա անկումը զսպելու փորձերի տարիներ: Արդյունքում, 1995-ի սկզբին առաջին անգամ հրապարակվեցին երկար սպասված աճի միանիշ ցուցանիշներ, ավետելով, որ նախորդ տարին նշանավորվել է ՀՆԱ-ի 5,4% աճով:
Մակրոտնտեսական կայունությանն ուղղված կոշտ ռազմավարությունը ո՛չ առաջին, ո՛չ էլ հետագա տարիներին և մինչ օրս չի ուղեկցվում սոցիալական պայմանների բարելավման որևէ հստակ ծրագրով կամ համակարգված միջոցառումներով: Որպես ընդհանրացնող միտումներ կարելի է արձանագրել, որ 1991-2001 թվականներին տեղի են ունեցել, մի կողմից, տնտեսական արագընթաց բարեփոխումներ, մյուս կողմից, ազգաբնակչության սոցիալական պայմանների բացարձակ վատթարացում և հասարակության համար անցանկալի խիստ բևեռացում ու գնողունակության անկում: Իսկ թե անցնող տարիներին իրականացրած տնտեսական քաղաքականության արդյունքում ո՞րն է գերակշռում՝ ձեռքբերումը, թե կորուստը, հնարավոր է դատել միայն վերլուծելով տնտեսագիտական կարևորության հետևյալ փաստերը նախ 1991-ից մինչև 2000 թվականը, և հետո` 2001 թվականից մինչև 2011 թվականը:

Համախառն ներքին արդյունքի աճը
Հայաստանի Հանրապետությունում
1991 - 2000 թթ. (արտահայտված %-ներով)


1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
88,3 58,2 91,.2 105,4 106,5 105,9 103,3 107,3 103,3 106,0
(շարունակելի)
Թաթուլ Մանասերյան
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ