Ա­մուլ­սա­րի հան­քերևակ­ման շա­հա­գործ­մա­նը բռ­նու­թյամբ ըն­թացք տա­լուց տաս­նա­մյակ­ներ անց, ծե­րու­նի նախ­կին վար­չա­պե­տը, ո­րը դեռևս չէր կորց­րել ա­րագ քայ­լե­լու կա­րո­ղու­թյու­նը, Ջեր­մու­կի տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­կա­նա­տես է լի­նում մղ­ձա­վան­ջա­յին մի ի­րո­ղու­թյան:

Ա­մուլ­սա­րի մա­սին շատ են գրում ու խո­սում, բայց այս խնդ­րին պետք է մո­տե­նալ նաև մեկ այլ, զուտ տեխ­նի­կա­կան տե­սա­կե­տից ու փոր­ձել հաս­կա­նալ, թե ին­չու է Փա­շի­նյա­նը շա­րու­նա­կում այդ­պի­սի հա­մա­ռու­թյամբ շարժ­վել ժա­ղովր­դի կամ­քին հա­կա­ռակ, ին­չու է մո­ռա­ցել, որ ոչ վաղ ան­ցյա­լում նա լսում էր մարդ­կանց ձայ­նը, կի­սում նրանց մտա­հո­գու­թյուն­նե­րը և, ա­ռանց եր­կմ­տե­լու, պատ­րաստ էր կանգ­նե­լու ժո­ղովր­դի կող­քին:

Նո­րան­կախ երկ­րի հու­սո դռ­նե­րը ազ­գայ­ին գի­տաար­տադ­րա­կան միա­վո­րում­նե­րի, գոր­ծա­րան­նե­րի և կոմ­բի­նատ­նե­րի դար­պաս­ներն էին, ո­րոնք գոց­վե­ցին, ինչ­պես Ագ­ռա­վա­քա­րի ժայ­ռե­ղեն դռ­նե­րը փակ­վե­ցին՝ Սաս­նա վեր­ջին Մեծ ծռա­նը ան­դարձ կլա­նե­լով:

Ան­կա­խու­թյան տա­րի­նե­րի սկզբ­նա­կան շր­ջանն ա­ռանձ­նա­ցել է կա­մա­յա­կա­նու­թյան ան­նա­խա­դեպ դրսևո­րում­նե­րով, որ­պի­սի պա­րա­գա­յում ակն­հայտ շր­ջանց­վել են ոչ միայն օ­րենք­նե­րը, այլև Սահ­մա­նադ­րու­թյու­նը:

Ան­ցած ամ­ռան նույ­նիսկ ա­մե­նա­հի­թա­յին ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը՝ Ա­մուլ­սա­րի շուրջ աղ­մու­կը, Ստամ­բու­լյան կոն­վեն­ցիա­յի հետ կապ­ված գոր­ծըն­թաց­նե­րը, ՀՀ երկ­րորդ նա­խա­գահ Ռո­բերտ Քո­չա­րյա­նի հետ կապ­ված ար­դեն քրո­նիկ բնույթ կրող ա­նո­րո­շու­թյուն­նե­րը, Սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­րա­նին առ­նչ­վող քա­ղա­քա­կան և ոչ քա­ղա­քա­կան առևտու­րը, բազ­մա­թիվ այլ աղմ­կա­հա­րույց ու շոու հի­շեց­նող ձեր­բա­կա­լու­թյուն­նե­րը, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, չեն կա­րո­ղա­նում ստ­վե­րել Ար­ցա­խում տե­ղի ու­նե­ցող զար­գա­ցում­նե­րը և Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի դե­րա­կա­տա­րումն այդ գոր­ծըն­թաց­նե­րում։

Իմ հար­գե­լի հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­ներ, ի՜նչ շոգ էր 2019-ի ան­ցած օ­գոս­տո­սը։ Բո­լո­րո­վին ար­ձա­կուր­դա­յի­նի նման չէր։ Ի­րադ­րու­թյու­նը «վառ­վող» էր ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի ներ­սում, այլև նրա շուր­ջը։ Բայց, ինչ­պես երևում է, մեր հան­րու­թյունն այն­քան հի­վանդ է, որ նրան ո­չինչ չի հե­տաք­րք­րում, բա­ցի նրա­նից, ին­չը նրա աչ­քի տակ է «գց­վում»։

Ադմինիստրատիվ աշխատանքի մեծ փորձ ունեցող և խորհրդային բյուրոկրատիայի կարևոր դեմքերից մեկը հանդիսացող Ֆադեյ Սարգսյանը գիտեր, որ իր հրամանագրերով ակադեմիայի թղթակից անդամներին ակադեմիկոսի կոչումներ շնորհելով կկարողանա ստանալ իրեն սատարողների մի վճռական թվաքանակ, կճնշի «համբարձումյանական» ակադեմիկոսների դիմադրությունն ու կդառնա ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի միանձնյա կառավարիչը:

Հայտնի է՝ եթե ուզում ես երկիրը քանդել, խարխլիր նրա կայացած կառույցները։ Իսկ սովետական երկրի ամենակայացած կառույցը նրա կրթական համակարգն էր։ Խորհրդային դպրոցն ավարտածի առջև բաց էին արտասահմանյան բուհերի դռները, հատկապես Միացյալ Նահանգներում։

Համոզված եմ, որ 90-ական թվականներին միայն Վիկտոր Համբարձումյանի հեղինակությամբ հնարավոր կլիներ Հայաստանի խնդիրների շուրջը հավաքել հայ գիտնականներին ու տեխնիկական մտավորականությանը և ստեղծված իրավիճակում ճանապարհ հարթել դեպի նոր գիտություն, նոր արդյունաբերություն ու ընդհանուր տնտեսություն՝ հաշվի առնելով ԽՍՀՄ-ում ստեղծված բարդ քաղաքական իրավիճակն ու պատերազմական դրությունը: Իհարկե, Ֆադեյ Սարգսյանը ևս Խորհրդային Հայաստանի կարևոր դեմքերից էր։

Եթե ինձ հարց տային, թե որն է եղել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից Հայաստանին ու հայ ժողովրդին հասցված ամենանենգամիտ հարվածը, ապա ես առանց վարանման կասեմ. դա ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի գլխատումն էր: