ԱԶԱՏԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ՎԱԽՃԱՆԸ

Թեև որոշ տնտեսագետներ փորձում են զուգահեռներ անցկացնել 1929-1933 թթ. Մեծ ճգնաժամի և ներկայիս` 2008 թ. ծայր առած համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի միջև, այնուամենայնիվ, տարբերությունները հակակշռում են ընդհանրությունները: Ազատական գաղափարախոսության հիմնավորված քննադատությունը բնավ նոր երևույթ չէ: Այն առավել համակարգված ձևով հնչեցրել է լորդ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը, որի 1936 թ. հրապարակած «Զբաղվածության, տոկոսադրույքի և փողի ընդհանուր տեսությունը» իրական հեղափոխություն համարվեց տնտեսագիտական ուսմունքում: Չանդրադառնալով բոլոր մանրամասներին, հարկ է, այնուամենայնիվ նշել, որ կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկը ոչ միայն տնտեսական, այլև գաղափարախոսական ճգնաժամն է:
Գաղափարախոսական կարելի է անվանել ճգնաժամն այն պատճառով, որ հենց այս փուլում առավել ցայտուն դրսևորվում են ոչ միայն ազատական տնտեսության արատները, այլև վերջնականապես կարելի է արձանագրել, որ աշխարհում չի մնացել որևէ երկիր, որն ունենա բացարձակ ազատական տնտեսություն: Անգամ ճգնաժամից շատ առաջ Արևմուտքի զարգացած արդյունաբերական երկրները շարունակաբար օգտագործում էին տնտեսավարման մեթոդներ, որոնք ավանդաբար բնորոշ են վարչահրամայական համակարգին: Խոսքը վերաբերում է պլանավորմանը, որն օգտագործվում է ինչպես միկրո մակարդակում` առանձին ընկերությունների, այնպես էլ մեզո և մակրո մակարդակներում: Զարգացած երկրների կառավարություններն անգամ կոորդինացնում են պլանները միջպետական մակարդակով: Դրա փայլուն օրինակն այսօր Եվրամիությունն է և նրա վարած համակարգված, միասնական տնտեսական քաղաքականությունը: Մյուս կարևոր հակասությունն ազատական համակարգի հետ պետական, հանրային սեփականության առկայությունն է և դրա ծավալների ավելացումը: Հատկապես ճգնաժամի փուլում ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, այլ երկրների կառավարությունները ակտիվորեն մասնակցում են տնտեսական մրցակցությանը, շուկայական հարաբերություններին և մեծ գումարներ են հատկացնում մասնավոր բանկեր և արդյունաբերական խոշոր ընկերություններ ձեռք բերելու համար: Արդյունքում ավելանում է հանրային սեփականության տեսակարար կշիռը: Հիշեցնենք, որ 2008-2009 թթ. լիբերալ գաղափարախոսության առաջատար ԱՄՆ-ում կառավարությունը հարկատուների գումարներով սնանկացումից փրկեց ոչ միայն մասնավոր Washington Mutual բանկը, այլև խոշորագույն մասնավոր ընկերություններից մեկը` General Motors-ը: Ի՞նչ է սա. ազատական գաղափարախոսության նոր դրսևորո՞ւմ, թե՞ ադմինիստրատիվ պլանային համակարգին բնորոշ պետական միջամտություն և տնտեսության ու շուկայի պետական կարգավորում: Նման օրինակները, իհարկե, եզակի բնույթ չեն կրում: Նույն երևույթներն առկա են բառացիորեն բոլոր զարգացած երկրներում: Բացի մասնավոր ընկերություններ «փրկելուց», պետությունը զարգացած երկրներում կոպտորեն խախտում է ազատական գաղափարախոսության հիմնարար սկզբունքը` ազատ մրցակցությունը, և պետական գանձարանից սուբսիդիաներ տրամադրելով, օրինակ, ֆերմերներին, արհեստականորեն էժանացնում է գյուղատնտեսական մթերքների ինքնարժեքն ու գինը, բարձրացնում դրանց մրցունակությունը ներքին շուկայում, դրանով իսկ անարդար մրցակցություն ծավալում զարգացող երկրների գյուղմթերքների համար` փակելով դրանց մուտքը սեփական սպառողական շուկաներ: Այսպիսով, ակնհայտորեն սպառել է իրեն տնտեսագիտության դասական դպրոցի ուսմունքը, համաձայն որի` ապրանքների գները որոշվում են շուկայական ուժերի` պահանջարկի և առաջարկի հիման վրա, և պետությունը չի կարող միջամտել մրցակցությանը: Ի դեպ, ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը տարբերվում է գաղափարախոսական ճգնաժամից նրանով, որ տնտեսությունը, վաղ թե ուշ, դուրս է գալու այս փուլից, մինչդեռ գաղափարախոսական ճգնաժամից դժվար թե ելք գտնվի, և հազիվ թե որևէ երկրում հնարավոր լինի այսուհետ պահպանել ազատական գաղափարախոսության իմունային համակարգը և բացարձակ արժեքները: Պարզ է նաև, որ ճգնաժամի փուլը հաղթահարելուց հետո աշխարհում գրեթե ոչ մի երկիր ի վիճակի չի լինի «վայրի կապիտալիզմի»` բացարձակ ազատական մեթոդներով ապահովելու կայուն զարգացում: Պետության որոշակի միջամտությունը շուկայի կարգավորման հարցերում իրեն միշտ զգալ կտա:
Երևութային գործոններից չի կարելի անտեսել պատասխանատվության ճգնաժամը: Ինչպես ներքին շուկայում, այնպես էլ համաշխարհային տնտեսությունում քիչ չեն տեղական և միջազգային ֆինանսատնտեսական կառույցները, որոնցից յուրաքանչյուրը գործել է իր գործառույթների շրջանակում և անտեսել խմբային կամ թիմային պատասխանատվությունը: Այլ կերպ ասած, ցանկացած երկրի (բացառությամբ Եվրամիության) ֆինանսների նախարարությունը, Կենտրոնական բանկը, այլ կառույցներ, ինչպես նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, Համաշխարհային բանկը և այլք, փորձել են հիվանդին` տնտեսությունը, բուժել իրենց նեղ մասնագիտական ուժերի և գիտելիքների շրջանակներում, թողնելով մնացածը դեպքերի և միտումների քմահաճույքին: Սահմանափակելով պատասխանատվությունը կամ գցելով այն միմյանց վրա, իրականում ոչ ոք չի ստանձնել գլխավոր, համընդհանուր պատասխանատուի կամ գլխավոր բժշկի դերը: Իրականում այդ դերը վերապահված է միայն պետությանը` իր կարգավորիչ և վերահսկիչ գործառույթներով, իսկ անկախացումից ի վեր, ըստ էության, վերացրել են նաև գլխավոր պատասխանատուի հաստիքը և համոզել, որ հիվանդն ինքն իրեն պետք է բուժի, այսինքն` շուկան ինքնակարգավորվող է, և արդյունքում վերացել է նաև պատասխանատվության հասկացությունը: Անգամ այնտեղ, որտեղ շրջանառության մեջ է մտցվում ոչ միայն սեփական արժույթը, այլև համաշխարհային արժույթը` հիմնական վարակակիրը, որի կողմից համաճարակի տարածման համար, ըստ էության, ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկվում: Մինչդեռ համաշխարհային տնտեսության ցանկացած ցնցում կարող է լրջորեն անդրադառնալ ԱՄՆ դոլարի փոխարժեքի վրա, իսկ ԱՄՆ-ի տնտեսության և արժութային համակարգի հետ կապված ցանկացած էական փոփոխություն փոխազդում է համաշխարհային տնտեսությանն ինտեգրված երկրներին:
Միամտություն կլինի մտածել, թե որևէ մեկը կապաշխարի կամովին և կստանձնի այս ամենի պատասխանատվությունը: Պատասխանատվության ճգնաժամի ելքը, մեր համոզմամբ, հակակշիռների և զսպումների մեխանիզմի ստեղծումն է համաշխարհային տնտեսությունում և անցումը միաբևեռ աշխարհից դեպ բազմաբևեռ աշխարհ, ուր գլոբալ մակարդակով կիրականացվեն կարգավորիչ և վերահսկիչ գործառույթները` հիմնական խաղացողների կողմից: Իսկ յուրաքանչյուրի դերը պայմանավորված է իրավունքի և պատասխանատվության խելամիտ հարաբերակցությամբ: Բնավ ընդունելի չէ, երբ իրավունքները տրվում են անսահման քանակությամբ, իսկ պատասխանատվությունը կրում է ձևական բնույթ: Նորմալ չէ նաև հակառակը: Չափից ավելի պարտականություններով ծանրաբեռնումն առանց համարժեք իրավունքների, ի վերջո, կարող է հանգեցնել անցանկալի լարվածության: Անպատասխանատու կեցվածքը բուրգի գագաթից կարող է անցնել ամբողջ կառույցների և կաթվածահար անել դրանց արդյունավետ գործունեությունը: Այս վտանգից ապահովագրված չեն ոչ միայն մասնավոր, այլև պետական հատվածներում` իրենց տարբեր ենթահամակարգերով: Ֆինանսական ճգնաժամի ներկա փուլում ոմանք կարծես դիտորդի կարգավիճակում են: Անգամ նրանք, ովքեր անմիջական պատասխանատվություն են կրում ստեղծված իրավիճակի համար` օրենսդիրն ու գործադիրն իրենց մասով, գործարարն ու սպառողն` իրենց: Մարդկության պատմության տարբեր հատվածներում հենց պատասխանատվության ոչ բավարար գիտակցումը, իսկ երբեմն էլ` դրա բացակայությունն են պատճառ դարձել բազմաթիվ հետընթացների և ձախողումների, որոնց հետևանքները վերացնելու համար պահանջվել են տասնամյակներ ու հարյուրամյակներ:
Ի վերջո, նախորդ գործոնների ճգնաժամի պայմաններում անխուսափելի է դառնում նաև վստահության ճգնաժամը: Տնտեսական ողջ համակարգի հիմքերի սասանման, դասական ազատական գաղափարախոսության հոգեվարքի և պատասխանատվության գիտակցության դեֆիցիտի պայմաններում զարմանալի կլիներ, եթե փոխադարձ վստահությունը պահպանվեր բավարար մակարդակի վրա: Ընդսմին, վստահությունը փոշիանում է ինչպես առանձին երկրների ներսում` բանկերի, ապահովագրական ընկերությունների, այլ կառույցների հանդեպ հաճախորդների, սպառողների տարբեր խմբերի, այնպես էլ կառավարությունների, կենտրոնական բանկերի հանդեպ քաղաքացիների վստահությունը: Ավելին, վստահությունը հազվադեպ է առկա առանձին միջազգային կազմակերպությունների հանդեպ տեղական կառույցների կամ անհատների վերաբերմունքում: Չնչին բացառությամբ, իրար չեն վստահում նաև տարածաշրջանային մակարդակում, գնալով բարդանում են հարևանների հետ քաղաքական և առևտրատնտեսական հարաբերությունները: Դրանք հաճախ միջնորդվում են այլ երկրների կամ կառույցների հետ կապերով, որը երկրորդ պլան է մղում վստահության գործոնը: Արդյունքում, տնտեսական համաճարակի փուլում գնալով թուլանում է վստահությունը տնտեսության առողջացման հարցում դերակատարություն ունեցողների հանդեպ:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ