«ԱՄԵՆԱԿԱՐևՈՐԸ ԹԱՔՆՎԱԾ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԻ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆ Է»

Ոչ վաղ անցյալում գրողի ու նրա ստեղծած գրականության շուրջ համատարած անդորրը խախտվում էր, լավագույն դեպքում, գրողների միությունում ծագած վեճերի, տարաձայնությունների «շնորհիվ»: Վերջին շրջանում կարծես վերականգնվում է գրող-ընթերցող կապը: Գրական հայտնի անունների կողքին հաստատուն տեղ են գրավում նոր և արդեն սիրված անուններ: Հաճախ է ասվում, որ գրականությունը նույնպես գովազդի կարիք ունի, գիրքը ոչ միայն հոգևոր, այլև նյութական արժեք է: Այս տեսակետից մեծ էր սոցիալական ցանցերի, հատկապես Facebook սոցցանցի և «Գրանիշ» գրական ակումբի դերը: Չմոռանանք, որ գրողի մուտքը գրականություն «լուսավորում են» գրականագետները: Իսկ որքա՞ն են խուսափում նրանք սխալվելու հավանականությունից, խմբավորումներից, ծանոթ-բարեկամ կապերից: Երիտասարդ գրականագետ ՀԱՍՄԻԿ ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ չի ժխտում, որ առաջ են տանում իրենց սերնդի գրականությունը, գրում են առավելապես կենդանի գործընթացի մասին: 2010-ին «Գրեթերթ» գրական երիտասարդական թերթի լավագույն գրականագիտական հոդված անվանակարգում «Ջրհեղեղ` ժամանակային անանցանելիություն» հոդվածի համար Հասմիկ Հակոբյանն արժանացել է մրցանակի: 2007-ին նրա` «Պոեզիան առանց պարտավորությունների» հոդվածը նույնպես «Գրեթերթը» ճանաչել է լավագույնը: Նորաստեղծ «Գրանիշ» գրական պարբերականի խմբագրակազմի անդամներից է:
-Ինչո՞վ է աչքի ընկում, առանձնանում գրականագետը:
-Ամենակարևորն ինքնատիպ վերլուծությունն է, տեքստի ինտուիտիվ ընկալումը, թաքնված գեղարվեստի բացահայտումը:
-Կարծում եմ` գրելուց հետո գրողն ինքն էլ է բացահայտում շատ բաներ, որոնց մասին գրելիս չի էլ մտածել:
-Գրողները հենց իրենք հաճախ խոստովանում են, որ գրել են մի բան, որը, սակայն, առավելապես ենթագիտակցական մղումով է ստեղծվել ու մնացել ենթատեքստում, իսկ գրականագիտական վերլուծությունն ակնհայտ է դարձնում այն: Ստեղծագործական գործընթացն ինքնին մի ուրիշ աշխարհ է, որտեղից «վերադառնալով»` գրողները երբեմն խոստովանում են` կարծես ես գրած չլինեմ այս ամենը: Եթե այդպես դիտարկենք, գրականագետներն ավելի երկրային, շոշափելի են դարձնում գրողական վերերկրային զգացողություններն ու մտայնությունները:
-Բայց կան գրողներ, որոնց կարծիքով` գրականագետները ոչինչ չեն փոխում իրենց ստեղծագործական կյանքում:
-Գրողի ստեղծագործական կյանքում ինչ-որ բան հաստատ փոխում են ընթերցողները, իսկ գրականագետները լավագույն ընթերցողներն են: Եվ հետո, գրողը գրում է, ստեղծում իր գրականությունը, իսկ ընդհանուր գրական շարժումների և ուղղությունների համատեքստում նրա ստեղծածը հաստատելու են գալիս գրականագետները: Մի շատ ակնհայտ օրինակ կարող եմ բերել. 60-ականներին ասպարեզ եկավ բանաստեղծական բոլորովին նոր մտածողությամբ մի սերունդ (Հովհաննես Գրիգորյան, Արտեմ Հարությունյան, Հենրիկ Էդոյան, Սլավիկ Չիլոյան, Արմեն Մարտիրոսյան…), որոնց կայացման ու հաստատման ճանապարհին իր մեծ ավանդն ուներ գրականագետ Ալեքսանդր Թոփչյանը` տեսական պայքարի միջոցով ամրապնդելով նորահայտ սերնդի գրականության կարևորությունը:
-Ասում եք` Ալեքսանդր Թոփչյան, բայց որքան գրականագետներ են եղել նույն ժամանակաշրջանում, որոնք ոչինչ չեն տվել «նորահայտ սերնդի գրականությանը»: ՈՒ այսօր էլ քիչ չեն գրականագետները, որոնց խոսքն ընդունված է բաժակաճառ անվանել:
-«Գրական թերթի» բոլոր համարներում գրախոսականներ կան, որոնց ընթերցումից ես ինքս հոգնում եմ. գովք անող, ոչինչ չասող «կենաց-գրախոսականներ»: Գրականագիտության այսպիսի տեսակից եթե հանես ընկերություն կոչված հասկացությունը, տակը կմնա միայն տեքստի խեղճուկրակ վերլուծություն` մեծ մասամբ հիմնված հենց ստեղծագործողի խոսքը փոքր-ինչ այլ բառերով ներկայացնելու վրա:
-Իսկ նոր սերնդի գրականագիտությունը որքա՞ն է զերծ «ընկերականությունից»։
-Չեմ թաքցնում, որ մենք մեր սերնդի գրականությունն ենք այսօր առաջ տանում, բայց այդ «սերունդ» հասկացության մեջ, գոնե ես, հերթական գրամոլների խումբ չեմ ներառում: Այսինքն, ընկերական շրջանակի ու գրական սերնդի միջև մշտապես պետք է լինի հստակ տարանջատում:
-Իսկ երբ լռում են գրողի, նրա գրականության մասին, սա է՞լ վերաբերմունք է:
-Անտարբեր լռությունն ամենամեծ զենքն է գրական տեքստի հանդեպ. առավել նախընտրելի է սուր քննադատությունը, ինչը ենթադրում է, որ ասված խոսքի հետևում կա մի բան, որն անհանգստացրել է մարդկանց: Ավելին, ստեղծված գրականությունն այդ պահին հասարակության լայն շրջանակների կողմից գուցե ընդհանրապես չընդունվի, քանզի հաճախ տարբեր են լինում ակնկալիքները իրական գրական գործընթացից: Օրինակ, նմանատիպ իրավիճակ մեր գրականության մեջ ստեղծվել էր անկախության նախաշեմին.1988-ին գրողներն իրենց ուսերին վերցրին ժողովրդին առաջնորդողի գաղափարական պատասխանատվությունը, ու, երբ անկախության հռչակումից հետո եկավ նոր գրականության հաստատման շրջափուլը, սպասելիքներն ակնհայտորեն ուղղվեցին հենց այդ մարդկանց կողմը, որոնց թվում էին Վահագն Դավթյանը, Համո Սահյանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Հրանտ Մաթևոսյանն ու այլք: Բայց երբ հետընթաց հայացքով դիտարկում ենք տվյալ ժամանակաշրջանը, ապա ակնհայտ է դառնում, որ ստեղծագործողների այս խումբն անկարող էր հաղթահարել շրջաբաժանային մտածողության անդունդը. 90-ականների հենց սկզբից նրանք կա՛մ դադարեցին ստեղծագործելուց, կա՛մ, ցավոք, մահացան: Փոխարենը գրականության կայացման պատասխանատվությունն ստանձնեցին Հովհաննես Գրիգորյանը, Արմեն Շեկոյանը, Լևոն Խեչոյանը, Գուրգեն Խանջյանը, Վիոլետ Գրիգորյանը, Մարինե Պետրոսյանը: Եվ ակնկալվող ու ստեղծվող գրականության տարաբնույթությունն առաջ բերեց խոսակցությունների մեծ ալիք, ըստ որի` մենք այսօր գրականություն չունենք: Բայց դեպի 90-ականներ հետադարձ հայացքը հայտնաբերում է լույս տեսած լուրջ ժողովածուներ, և, վերլուծականներ կատարելիս, հենց դրանց վրա ենք հիմնվում:
-Իսկ եթե խոսենք մերօրյա՞ գրողների մասին, թե՞ դարձյալ վաղ է գնահատական տալը:
-Այո, շատ խաբուսիկ ընթացք է: 90-ականներին լույս տեսած գրականագիտական հոդվածներ եմ կարդում, բավական լուրջ գրականագետներ անուններ են հնչեցնում, հույս հայտնում, որ գրական ընթացքը շարունակելու են հենց վերոնշյալ հեղինակները և հանկարծ… գրողն այլևս չի ստեղծագործում, ներուժի սպառման կամ այլևայլ պատճառներով, ու արդյունքում մնում է դատարկ ակնկալիքդ:
-Ինչո՞ւ է գրողը դադարում գրելուց, ինչո՞ւ է, այսպես ասած, սպառվում:
- Գրողի աշխատանքը բարդ, հետևողական ընթացք է ենթադրում, միայն ստեղծագործելու տաղանդը բավական չէ, աշխատանք և ընթերցանություն է պետք: Գրականությունը լեզվական աշխատանք է, լեզվական հոտառություն, այսինքն, այդ բոլոր թեմաները կան, կարևորն այն է` ի՞նչ լեզվով կներկայացնես, ի՞նչ ձևի մեջ:
-Ապրելը կարևոր չէ՞:
-Ապրում են բոլորը, բայց ոչ բոլորի ներկայացրած կյանքն է դառնում գրականություն: Իսկ իսկական գրականության հետևում միշտ մի հմուտ «խաբեբա» է կանգնած, որը, ընդհանուր տեսադաշտից առանձնացնելով եզակի անտեսանելին, նորից հետ է մատուցում այդ նույն հասարակությանը` որպես շատ ակնհայտ մի իրողություն:
-Իսկ շատ ընթերցելու մեջ ընդօրինակելու, սեփական ես-ը կորցնելու վտանգ չկա՞:
-Եթե գրողն անփորձ է, հնարավոր է` որոշակի ազդեցություն լինի, սկսի ընդօրինակել, նույնը` գրականագիտության դեպքում: Հաջողված են այն տարբերակները, որոնք ոչ թե կրկնօրինակում են ինչ-որ մեկին, այլ կարողանում են սինթեզի միջոցով սեփականը ստանալ: Դու կարող ես գրել, ասենք, Մարկեսի նման կամ որոշակի վերլուծություն կատարելիս հիմնվել հոգեբանական վերլուծության վրա, սակայն գեղարվեստի ներկայացման սեփական տեսանկյունդ այնքան գերիշխող պետք է լինի, որ վերլուծական հոդվածդ մեթոդական ուղեցույց չդառնա: Նաև մի հետաքրքիր իրողություն. ժամանակակից գրականության մեջ, հղումային գրականությունների տեսակի ի հայտ գալով, ազդեցություններն առավելապես տեսանելի դաշտում են: Բանաստեղծության մեջ հայտնվում է տողը, որ ակնհայտ հղում է, և գրողը չի էլ թաքցնում, որ դա, ասենք, Հովհաննես Գրիգորյանինն է:
-Գրականագետների մեջ չկա՞ միտում պրոպագանդելու նրան, ով արդեն հայտնի անուն է, հեղինակություն, քանի որ դա ավելի հեշտ է, քան նոր անուններ բացահայտելը:
-Հիմնավորված փաստելով կարող եմ պնդել, որ մեր սերնդի գրականագիտությունն առավել համարձակ է: Գրել կենդանի գործընթացի մասին, անդրադառնալ հենց նոր լույս տեսած ժողովածուին, որի մասին դեռ ոչ ոք ոչինչ չի ասել, ինչը որպես հենք կարող ես օգտագործել, կարծում եմ, իրոք հեշտ չէ: 2003-ին լույս տեսած Հրաչ Սարիբեկյանի «Գուշակություն հայելիներով» գրքի մասին համարձակվել եմ առաջիններից մեկը խոսել, արժևորել, հավատացել եմ գրքի լուրջ հաջողությանը, հետո արդեն նրա մասին գրեցին շատերը: Ի դեպ, նույն չսխալվելու մտայնությունն է նաև ընթերցողների մոտ. հիմա բոլորը սիրում են Մաթևոսյան կամ քննադատում Սևակ: Կա որոշակիորեն ձևավորված գեղարվեստական ճաշակ, հետևում են այդ սկզբունքին, բայց սեփականը տեսնելու, գնահատելու ցանկություն չունեն, որովհետև սխալվելու հավանականությունը մեծ է:
-Իսկ ակնհայտ անտաղանդությունը գրական պրոցեսից դուրս մղելու միտումը կա՞։
-Իմ կարծիքով` գրականագետը, այնուամենայնիվ, պետք է արժևորի լուրջ գեղարվեստի հավակնող գրականությունը։ Ես, օրինակ, լրիվ անհիմն եմ համարում անդրադառնալ հերթական բանաստեղծական շարքի քննադատությանը, որով, ի դեպ, լցված են «Գրական թերթի» գրեթե բոլոր համարները: Գրական պարբերականներն ու թերթերը կարող են հստակ դիրքորոշում ցուցաբերել այդ հարցում, ինչը, ցավոք, հազվադեպ են անում:
-Դուք ՀԳՄ անդամ չեք, թեև ակտիվորեն մասնակցում եք գրական գործընթացին: Եվ ոչ միայն Դուք։
-Գրականագետը կարող է դառնալ, կարող է և չդառնալ ՀԳՄ անդամ: Ոչինչ չի փոխվի, այն դեպքում, երբ գրողների միությունը կարող էր շատ բան անել` օգտագործելով երիտասարդների ներուժը: Այնքան մեծ էներգիա ու ներուժ ունենք` ինչ-որ բան անելու ու փոխելու, բայց լրիվ անտեսված ենք: Դասական տարբերակով առաջ են գնում. ընդունված կարգ կա` գրողների միությունում դու ինքդ քեզ համար քո գործն ես անում: Մենք հավաքվել ենք «Գրանիշի» շուրջը:
-Դա բոյկո՞տ է, առանձնացո՞ւմ:
-Մեր արարքներում բոյկոտային ոչինչ չկա: Չեմ սիրում այդ կեղծ հեղափոխականությունը, պաթետիզմը: ՈՒղղակի, երբ մի տեղ քեզ անտեսում են ու չեն ուզում ուժերդ օգտագործել ի շահ գրականության, դու ստեղծում ես քոնը` առանց որևէ մեկին խնդրելու:
«Գրանիշ» ակումբի շնորհիվ մեկ տարվա ընթացքում մեծ փոփոխություններ են կատարվել մեր գրական ընկալումներում: Մեկ տարի առաջ, երբ «Բուկինիստ» գրախանութում Կարեն Անտաշյանի գրքի քննարկումն էր, շատ քչերն էին դա ընկալում որպես իրադարձություն: Այսօր «Բյուրոկրատ»-ը և տարբեր գրախանութներ, գրական խմբակներ, կազմակերպություններ մասնակցում են գրական տարաբնույթ միջոցառումների կազմակերպմանը: Իսկ բոլորովին վերջերս Արամ Պաչյանի գրքի և «Գրանիշ» գրական հանդեսի շնորհանդեսներն արդեն անցան լիարժեք գրական տոնի մթնոլորտում: Սա խոսում է այն մասին, որ գրականությունը կարողացել ենք մեռած տեղից բարձրացնել ու դարձնել գոնե խոսելու նյութ, և պետք է ասել` հիմնականում համացանցի շնորհիվ:
-Սամվել Մկրտչյանի թարգմանած Ջոյսի «ՈՒլիսեսը», որի արժեքը 25 հազար դրամ է, միանշանակ չընդունվեց որպես գրական իրադարձություն: Ոմանք այն որակեցին էլիտար գիրք, որն արժանի ընթերցողին չի հասնի հենց գնի՛ պատճառով:
-Գուցե մտավորական մարդու համար դա, իրոք, մեծ գումար է, սակայն, ցավոք, այդ գրքի մասին գոնե իմ լսած բոլոր խոսակցությունները սկսվում ու վերջանում են գնի քննարկմամբ, այնինչ թարգմանչի կատարած աշխատանքը իրոք տիտանական է ու լավագույններից մեկը` գեղարվեստի առումով:
-Իսկ գնորդները շա՞տ են:
-Չեմ կարծում, նույնիսկ չեմ կարծում, թե ապահովված մարդիկ են շատ գնելու, իսկ որոշ մարդիկ էլ կգնեն` ցույց տալու համար, որ իրենք ունեն այդ գիքը: Դարձյալ նույն չսխալվելու հավանականությունն է` ես տանը Ջոյս ունեմ: Նույնիսկ կկարդան առանց հասկանալու:
-Ի՞նչ կասեք գիրք նվիրելու ավանդույթի մասին: Գրողն ասես պարտավորվում է գրքի լույս ընծայումից հետո մի ամբողջ կապուկ նվիրել ծանոթ-բարեկամներին, հատկապես գրչակից ընկերներին:
-Առանձնապես ոգևորող փաստ չէ. մեր հասարակության մեջ պետք է ձևավորել գիրք գնելու ավանդույթ, ավելին, հենց գիրքը պետք է ձևավորի իր շուկայական առաջարկ-պահանջարկի համամասնությունը: Որոշակի քայլեր պետք է ձեռնարկվեն այդ ուղղությամբ` շահագրգիռ բոլոր կողմերի` գրող-հրատարակիչ-ընթերցողի համատեղ աշխատանքի շնորհիվ: Մի խոսքով, բոլորովին նոր պատկերացում է պետք ձևավորել գրքի մասին:
Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ