«ՄԵԶ ՕԴ ՈՒ ՋՐԻ ՊԵՍ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԵՆ ՊՐՈՖԵՍԻՈՆԱԼ ԴԻՎԱՆԱԳԵՏՆԵՐ»

«Միջազգային հարաբերություններում, մասնավորապես, դիվանագիտական պրակտիկայում գոյություն ունի հնուց եկող չգրված օրենք. երբեք կուլ չտալ այն դառը հաբը, որը պարունակում է պետությանդ հեղինակությունն ու արժանապատվությունը վիրավորող փոքր ակնարկ անգամ: Կարևոր չէ, թե որտեղից և ումից է գալիս այդ վիրավորանքը` մե՞ծ, թե՞ փոքր պետությունից, դաշնակցի՞ց, թշնամո՞ւց, թե՞ չեզոք հարևանից: Դա առաջին հերթին քո պետության, քո տիրույթի նկատմամբ հարգանքի և ակնածանքի կրեդոն է, քո դիվանագիտության անկախության և հաջողության կարևոր գրավականներից մեկը: Հարգիր ինքդ քեզ, որ քեզ հարգեն»,- «Դիվանագիտություն» գրքում այսպես է գրում հեղինակը՝ նախկին փոխարտգործնախարար, մի քանի երկրներում դեսպանի աշխատանք իրականացրած ԱՐՄԱՆ ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆԸ, ով դիվանագիտությունը փորձել է դիտարկել նաև հոգեբանական տեսանկյունից, իսկ թե ինչո՞ւ, մեզ հետ զրույցում պարզաբանեց պարոն Նավասարդյանը:
-Միշտ հետաքրքրվել եմ հոգեբանությամբ,- զրույցն այսպես սկսեց նախկին դեսպանը։- Երբ 60-ականներին ի հայտ եկավ ֆրոյդիզմը, ես սկսեցի կարդալ ինչ ձեռքս ընկնում էր։ Հետո գնացի Մոսկվա սովորելու, դարձա դիվանագետ, սակայն չդադարեցի հոգեբանական գրքեր ընթերցել: Հասկացա, որ բոլոր գիտությունների հետ հոգեբանությունը սահմանակցական կապ ունի և, ըստ այդմ, ուսումնասիրված է այդ գիտության հոգեբանական կողմը, բայց դիվանագիտական հոգեբանություն չկա: Սակայն վերցնել ամբողջ դիվանագիտության հոգեբանական ասպեկտը` ահռելի ծավալուն աշխատանք է, մեկ մարդու ուժերից վեր գործ է: Դիտարկել եմ դիվանագիտության մեկ ճյուղը՝ դիվանագիտական զրույցը, որը հիմքերի հիմքն է: Իզուր չեն ասում՝ չկա զրույց, չկա դիվանագիտություն: Ոչ մի Ամերիկա չեմ հայտնաբերել, փորձել եմ ներկայացնել, թե այդ զրույցի ժամանակ ինչ հոգեբանական երևույթներ են հանդես գալիս: Իսկ զրույցի հաջողությունը պայմանավորված է էմպաթիայով, որի ցայտուն բացատրությունը տվել է Հիսուս Քրիստոսը. «Ամեն ինչում մարդկանց վերաբերվիր այնպես, ինչպես կցանկանայիր, որ նրանք վերաբերվեն քեզ»: Սա խղճահարություն, ցավակցություն, հիացմունք չէ, այլ պարզապես պետք է մտնել այդ մարդու ներաշխարհը և քեզ նայել նրա աչքերով: Այս դեպքում դիվանագիտական զրույցներն արդյունք ունենում են: Եթե էմպաթիայի երևույթը չկա Բաքվում, Անկարայում և Երևանում, ապա մենք երբեք մեր խնդիրները հարևանների հետ չենք կարող լուծել: Գրքում անդրադարձ կա նաև դիվանագիտական զրույցի ոչ խոսքային հաղորդակցության ձևին, այսինքն` մարմնային լեզվին, քայլվածքին, նստելաձևին, դիմախաղին, աչքերի արտահայտությանը և այլն: Այս ամենը փորձել եմ կապել նաև էթնոհոգեբանության հետ, որովհետև տարբեր ազգեր ունեն իրենց յուրահատուկ ժեստերի լեզուն: Դիվանագետը կարող է շատ անհարմար վիճակի մեջ հայտնվել, եթե չիմանա, թե մատի շարժումը տվյալ երկրում ինչ է նշանակում: Նիքսոնը Ռիո դե Ժանեյրոյի մեծ ստադիոնում ելույթից հետո ձեռքի շարժումով «OK» ցուցադրեց, այնինչ մատի այդ կոմբինացիան բրազիլացիների մոտ համարվում է սեքսով զբաղվելու հրավեր:
-Եթե հոգեբանական տեսանկյունից բնութագրենք հայկական դիվանագետների աշխատանքը, որքանո՞վ են նրանք պատրաստված:
-Նախ` կարծում եմ, որ այնքանով, որքանով հոգեբանությունը սահմանակցված է դիվանագիտությանը, այդքանը պետք է դասավանդվի ապագա դիվանագետներին: Դիվանագետը պետք է պատրաստվի բազմակողմանիորեն: Դա այն չէ, որ նստեցին, կարդացին, սովորեցին, և վերջ: Ինչպես տիեզերագնացներին են հատուկ պատրաստում, որ այդ մթնոլորտում կարողանան աշխատել, նույն կերպ էլ` դիվանագետներին, ավելին` նրանց ընտանիքի անդամներին: Առանձնակի քննարկման հարց է նաև դիվանագետի լոյալությունը: Արդյոք մենք մինչև հիմա վերլուծե՞լ ենք, թե ինչու ժամանակին մի խումբ դեսպաններ արտասահման գնացին ու մնացին: Սա մեր դիվանագիտության համար սև բիծ է: Դիվանագիտության համար պատմությունն այսպիսի բաներ չի ներում: Սա նշանակում է, որ նրանց պատրաստվածության մեջ կան արատներ, շեղումներ:
-Օտարերկրյա հյուրերի հետ հանդիպման ժամանակ Հայաստանի ղեկավարները կարողանո՞ւմ են ճիշտ կիրառել ոչ խոսքային հաղորդակցության ձևը: Եթե համեմատություն անցկացնենք նաև այլ երկրների պաշտոնյաների հետ, մեզանում իրավիճակն ինչպիսի՞ն է:
-Սա շատ սպեցիֆիկ է: Երկրի ղեկավարներից սկսած պիտի թրեյնինգ անել, պատրաստել այդ լեզուն հասկանալու համար: Որոշ երկրներում ղեկավարներին հատուկ պատրաստում են, որ ժեստերի լեզուն հասկանան: Շատ կասկածելի է. եթե Չերչիլը հեռուստատեսությամբ խոսեր, արդյո՞ք նույն հաջողությունը կունենար, ինչպես պատերազմի ժամանակ ռադիոյով էր խոսում, ու ողջ Անգլիան ոտքի էր կանգնում: Այս ամենն ազդում է մարդու ենթագիտակցության վրա, ուստի պիտի կարողանան մեխանիզմները ճիշտ հասկանալ: Ի դեպ, դիվանագիտության այս ուղղությունը Հայաստանի երեք նախագահներն էլ անտեսել են:
-Այս ամենում ինչպիսի՞ տեղ ունի հռետորությունը:
-Ճիշտ է, ժեստերի լեզուն շատ կարևոր է, բայց առաջնայինը խոսքայինն է:
-Տարածված կարծիք կա` դիվանագետները որևէ խնդրի վերաբերյալ խոսում են նրբորեն, գեղեցիկ շրջանցելով այն, խուսափելով կոնկրետ պատասխաններից: Այդպե՞ս է, թե՞ դա իրականում վերստին չպատրաստվածության հետևանք է:
-Ճիշտ նկատեցիք, շատ հաճախ դա ցածր մակարդակից է գալիս: Իհարկե, այդ կարծիքն իրականությանը մոտ է, բայց պիտի հասկանալ` երբ, ինչ, ինչպես ասել: Ասում են՝ դիվանագետը պետք է ավելի շատ լսի, քան խոսի, երկու անգամ մտածի, մեկ անգամ խոսի, որ կարողանա մտքերը թաքցնել: Հետո էլ թե` լեզուն նրա համար է, որ մտքերդ թաքցնես: Սակայն այս բոլորը ֆոլկլոր է: Այդ ամենն ավելի շատ դիվանագիտության նրբությունները չիմանալու հետևանք է: Դիվանագիտությունը գերլարված, ծանր, սև աշխատանք է: Այն առաջին հերթին ինտելեկտի, վերլուծական մտքի հետ է կապված: Բոլորը կարծում են, թե դիվանագետի աշխատանքը սմոկինգներով ընդունելություններն են, կադիլակները, գեղեցիկ կանայք և այլն, մինչդեռ այս ամենը այսբերգի վերևի մասն է: Եթե դա չի լրացվում ահռելի աշխատանքով, դիվանագիտական հաջողություն ակնկալելն անիմաստ է: Վերջերս տղաներս ինձ ասում են՝ պապ, մենք քեզ փոքր ժամանակ չենք հիշում: Գնում էի աշխատանքի` քնած էին, գալիս էի՝ քնած էին: Խորհրդային Միությունը, իր բոլոր թերություններով հանդերձ, դիվանագիտական մեծ դպրոց ուներ: Մի դարձեք դիվանագետ, եթե չեք ուզում մտածել: Տասը րոպեանոց զրույցը տասնվեց ժամվա աշխատանք է պահանջում:
-Երբ հայ-թուրքական հարաբերություններն ասպարեզ եկան, բոլորը միաբերան հայտարարում էին, թե հայկական դիվանագիտությունը զիջում է թուրքականին: Ինչի՞ մասին է խոսքը:
-Պետք չէ հայկական դիվանագիտությունը ո՛չ թերագնահատել, ո՛չ էլ գերագնահատել: Ամեն ինչ ունի իր պատճառները: Դիվանագիտությունը նույն քաղաքական գիտությունն է, սակայն ո՛չ միջազգային հարաբերություններ է, ո՛չ էլ արտաքին քաղաքականություն, այլ եռամիասնության մի մասը: «Արհեստ» է, որի համար շատ գործոններ են պետք: Թուրքիան ունի լուրջ ավանդույթներ, որոնք գալիս են բյուզանդական դիվանագիտությունից, որը հունականին հավասար է: Դիվանագիտությունը սերտորեն կապված է երկրի ֆինանսական, ռազմական, արդյունաբերական ոլորտների հետ, որոնք որոշիչ են շատ դեպքերում, չնայած դիվանագիտական «արհեստը» լուրջ գործոն է: Իսկ մենք ունենք ընդամենը քսան տարվա պատմություն, որը բավականին ծանր շրջան է եղել: Մեզ օդ ու ջրի պես անհրաժեշտ են պրոֆեսիոնալ դիվանագետներ: Ես շփվել եմ թուրք դիվանագետների հետ, իսկապես նրանք շատ ուժեղ են, ճկուն, լավ գիտեն լեզուներ, ինչ-որ մի տեղ ցինիկ են, կոպիտ: Դիվանագիտական պատմության մեջ Աթաթուրքը եղել է ճկուն դիվանագետ, իսկ Իսմեթ Ինոնյուն կարողացել է լինել և՛ ԱՄՆ-ի, և՛ Հիտլերի, և՛ ԽՍՀՄ-ի դաշնակիցը: ՈՒզում եմ լրջորեն ուսումնասիրել էթնոհոգեբանությունը դիվանագիտության տեսանկյունից և ապացուցել, որ երբ ասում են՝ մենք՝ հայերս, դիվանագետ չենք, սխալ է: Այդպիսի բան չկա: Նույն անգլիացին՝ իր սառնասրտությամբ հանդերձ, կարող է լավ դիվանագետ չլինել: Անշուշտ, գենետիկական կոդեր կան, բայց դա դնել բուրգի վերևը, ճիշտ չէ: Նախ` դիվանագետ չեն ծնվում, այլ դառնում են: Գիտեմ մարդկանց, ովքեր ողջ կյանքում դիվանագետ են աշխատել, բայց այդպիսին չեն դարձել, և հակառակը: Պիտի մեր պատմությունն ուսումնասիրել ու տեսնել` ինչպիսի դիվանագետներ ենք ունեցել: Այդքան պատմաբաններ կան, բայց այս խնդրի մասին չեն խոսում: Օրինակ, Տրդատին Ներոնը տարավ թագադրեց, ինչը Հռոմի պատմության մեջ ֆենոմենալ երևույթ էր: Ի՞նչ կար դրա տակ: Քաղաքականության մեջ հենց այնպես ոչինչ չի լինում: Սա հայկական դիվանագիտության հաղթանակն էր: Իսկ Տիգրան Մեծի մասին այդքան խոսում են, բայց որևէ մեկն ուսումնասիրե՞լ է նրա քաղաքական պորտրետը` որպես դիվանագետ: Հնարավոր չէ լավ զորավար լինել, բայց վատ դիվանագետ:
-Հետևելով մեր տարածաշրջանում այսօրվա գերտերությունների քաղաքականությանը` դիվանագիտական ճկունության տեսանկյունից որևէ մեկին կառանձնացնե՞ք:
-Դժվարանում եմ ինչ-որ մեկին առանձնացնել: Նախ` խուսափում եմ կանխատեսումներ անելուց, հետո էլ պարզաբանելուց, թե ինչու դա չեղավ: Տարիների փորձը ինձ մի եզրակացության է հանգեցրել. որպեսզի ինչ-որ բանի մասին խոսես, պիտի ունենաս բազային ինֆորմացիա: Ինձ զանգահարում են ու հարցնում՝ ի՞նչ է սպասվում ղարաբաղյան հարցում, ասում եմ՝ չգիտեմ, ասում են՝ բա դու փորձված դիվանագետ ես, ո՞նց չգիտես: Երկրորդեմ. բազային ինֆորմացիա պիտի ունենաս որևէ բան ասելու համար: Ով այդ տեղեկատվությունը չունի ու ձեզ ինչ-որ բան է ասում, չհավատաք, պարզապես ինտերնետը բացում-կարդում են ու «գուշակում են»: Ինչ վերաբերում է հայ-թուրքական հարաբերություններին, ի սկզբանե ողջունեցի այդ քայլը, որովհետև հարևանների հետ հարաբերությունները պետք է նորմալացնել: Բայց նաև ասացի, որ դրանում կան նախապայմաններ, ինչն էլ վերջում ապացուցվեց:
-Ծանոթ լինելով անկախության տարիների բոլոր արտգործնախարարներին` ո՞ւմ եք նախապատվությունը տալիս:
-Բոլորն էլ ունեն և՛ իրենց պլյուսները, և՛ մինուսները: Լավ աշխատել եմ Րաֆֆի Հովհաննիսյանի հետ, այն ժամանակ նաև մի քիչ էյֆորիա, ոգևորություն կար, բայց միասին կարճ աշխատեցինք: Անշուշտ, Րաֆֆին քաղաքական դեմք էր: Վահանի հետ քիչ եմ աշխատել, նա եկավ, ես գնացի դեսպան: Ալիկ Արզումանյանի հետ չեմ աշխատել: Վարդան Օսկանյանը վերլուծական լավ միտք ունի, իսկ Էդիկ Նալբանդյանին դեռ Մոսկվայից գիտեմ, պրոֆեսիոնալ է: Արտաքին գործերի նախարարներին էլ պիտի կարողանալ ճիշտ օգտագործել, նրանց աշխատելու հնարավորություն տալ: Այն ղեկավարը, որն արտաքին գործերի նախարարությանը և նախարարին մասնակից չի դարձնում երկրի քաղաքական խնդիրների մշակմանը, իրագործմանը, այլ նայում է իբրև գործիքի, այդ երկրները հաջողություն չեն ունենում: Դժբախտաբար, Ռուսաստանում և մեզանում նախագահներն իրենց ապարատում ստեղծում են մինի արտգործնախարարություններ: Սա արատավոր պրակտիկա է:
Զրուցեց Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ