ՀԱՅԵՐ-ՀՈՒՅՆԵՐ

(պատմական եզրեր)
Քանի որ սկսել ենք հայերի և այլազգիների պատմական եզրերն ուսումնասիրել, հարկ է նաև անդրադառնալ հայ-հունական դարավոր հարաբերություններին, որովհետև դրանք, հյուսվելով մեր մշակույթին, դարձել են դրա անբաժան մասը։
Պետք է խոստովանել, որ ամբողջ աշխարհին հույները, ի տարբերություն մնացած ազգերի, ամենանշանակալից մշակութային ուսանելի դասերն են տվել ու մինչ օրս էլ համարվում են չգերազանցված փիլիսոփայական մտքի տիտաններ ծնած մի ժողովուրդ: Աստված շնորհներ բաշխելիս կամեցել է հույներին տալ խոսքի՝ լոգոսի՝ մտածողության հանճարը, և նրանք կարողացել են դա լավագույնս գործադրել։ Նրանց փիլիսոփայական հանճարն ու մշակույթը այդպես էլ մնացին անգերազանցելի, աշխարհին տալով Հոմերոս, Սոկրատես, Պլատոն ու Արիստոտել։ Իսկ աշխարհի յոթ հրաշալիքներից չորսը՝ Զևսի արձանը, Արտեմիսի տաճարը, Մավզոլի դամբարանը և Հռոդոսի կոթողը, նույնպես այդ մշակույթի գերազանց արդյունքն են: Դրա բնական շարունակությունը եղավ այն, որ Սուրբ գրքի նորկտակարանային բնագիրը հունարեն գրվեց, որից էլ թարգմանվեց մնացած բոլոր լեզուներով, քանի որ այդ լեզուն ունեցել է բավականին նրբին արտահայտչական միջոցներ` ցանկացած միտք արտահայտելու և գրառելու։ Օրինակ, մնացած լեզուները, այդ թվում և` մերը, սեր բառի մեկ արտահայտման բառ ունեն, իսկ հունարենը՝ չորս. դրանք են ֆիլոս, ագապոս, էրոս և ստորգե, բայց այս չորս բառերի մասին կկարդանք մեկ այլ հոդվածում։
Հայոց պատմությունը հաստատում է, որ մեր մշակույթի մեծերը մեծապես օգտվել են հունական մշակույթից, որովհետև մեր բոլոր սուրբ նախնիները, սկսած Մովսես Խորենացուց, ընդմիջված բոլոր թարգմանիչներով ու վերջացրած Դավիթ Անհաղթով, հունական կրթություն են ստացել: Նաև ասեմ, որ խիստ ավանդապահ հրեաները մի ժամանակ նույնպես «վարակված» էին հունական մշակույթով, նույնիսկ դրա դեմ պայքարելու համար ծնունդ առավ հասիդիզմը: Հասիդներ` թարգմանվում է բարեպաշտներ, այսինքն` հրեա մարդիկ, ովքեր ամեն տեսակի զոհողություններով աշխատում էին պահել հինը՝ ավանդականը, որոնց նման են ռուս հնածիսականները՝ (ստարոօբրյադցի)։
ՈՒ հիմա առանց նսեմացնելու հույների արժանիքները, հարկ է նաև տեղեկանալ այդ ազգի (ոչ թե անհատների) տկարություններին և ըստ պատշաճի խորագիտաբար վարվել նրանց հետ, քանզի դարձյալ մերձեցման նոր եզրեր են առաջացել մեր օրերում, և պետք է լինեն նաև ապագայում: Իսկ թե ինչի հիման վրա է այդ հաստատվում, կկարդանք հետո։
ՈՒզենք, թե չուզենք, հայերս պատմական անցյալում հույների հետ ամենասերտ ու երկարատև հարաբերություն ենք ունեցել:
Խոսքը հաստատելու համար մեջբերեմ հինավուրց պատմիչներից մեկի՝ Ստրաբոնի «Ագրոցի» էջերից մեկի վկայաբանությունը. «Մարք, Արիք, Արամեացիք, Ասորեստանցիք, Արաբացիք և Արմենք ազգակից են միմյանց: Հայկը առաջին շարժում տվողն էր Բաբելոնի խառնակությունից դեպի դեռևս անմարդաբնակ երկրները, կատարելով Տիրոջ հրամանը. «Աճեցե՛ք, բազմացե՛ք, տարածվե՛ք, լցրե՛ք երկիրը»:
(Որպես անհրաժեշտ լրացում ասենք, որ այդ հեղինակը անճշտություն է թույլ տվել այդպես գրելով, քանի որ մենք՝ հայերս, ազգակից չենք վերը նշված ազգերին, քանի որ նրանք պատկանում են Նոյի Սեմ որդու սերնդին, իսկ մենք Նոյի Հաբեթի սերնդի ժառանգորդներն ենք։ Սա որպես ի գիտություն)։
Կորդվաց լեռներից մինչև ՈՒտիք և Գուգարաց նահանգները գրավում են հայերը: Իսկ Կյուրոս Մեծի հետ Երվանդյան Տիգրանի առաջնորդությամբ կործանում են մարերի թագավորությունը և բռնավոր Աժդահակի ձեռքից ազատում ընկճված ժողովրդին:
Հույներն Ալեքսանդրի աշխարհակալությունից մեկ դար առաջ, Կրտսեր Կյուրոսի բանակին դաշնակցելով, Քսենոփոնի հրամանատարությամբ, Կանակսայի ճակատամարտում պարտվելով պարսից Արտաշեսին, ուզեցին նահանջել, բայց Եփրատի հորդառատ ջրերին հանդիպելով, որոշեցին Հայաստանով նահանջել: Հանդիպած ձնաբուքն ու անանց լեռներն ընկճում են նրանց սրտերը, մինչև որ ընդառաջ եկան հայոց զորքերն ու նրանց ուղեկցեցին մինչև առաջին բնակավայրը, լի ուտեստներով և գարեջրով, անուշահամ գինով, կնճիթով (վարազի կնճիթավոր տեսակի միս), նշի և օծության անուշահոտ յուղերով լի: Անսպասելի մարդասիրությունը ապշեցրեց հույն զորականներին, բայց նրանք չարությամբ հատուցեցին ու մեծամեծ ավարառությամբ հեռացան այդ հյուրընկալ վայրից: Սակայն ճանապարհին (այդ զորքը ծանոթ չէր տեղանքին ու սառնաշունչ բնությանը) ընկնում են անելանելի վիճակի մեջ, և զորքի մի մասը թաղվում է ձյան շերտի տակ: ՈՒ դարձյալ հասնում են հայոց տեղապահ զորքերը և բարեկամաբար նրանց առաջնորդում են հաջորդ բնակավայրը: Դարձյալ առատությամբ հյուրասիրելով, կերակրելով, խնամելով և կարպետներով ծածկելով նրանց ձիերին, որ չսառչեն, շուտով ճանապարհ են դնում դեպի հայրենիք:
Այս անգամ էլ հույն զինվորականները չհավատալով առատ հյուրասիրությանն ու մեծ մարդասիրությանը, գանակոծում են ավանապետին, իսկ նրա որդուն գերի տանում հետները:
Ահա և մարդկության ազգերի պատմության մեջ արձանագրված հայոց բարերարության ու հունաց ապերախտության առաջին (ավա՜ղ, ոչ վերջին) հիշատակարանը:
Ինչպես համոզվեցիք այս տողերից, հույն զինվորականներն այնքան էլ աչքի չեն ընկել ազնվությամբ ու նենգաբար են պատասխանել հայոց հյուրասեր մարդասիրությանը։ Եթե այս դեպքը լիներ եզակի, կամ էլ հաճախ չկրկնվող, ապա մնացած պատմամշակութային եզրերը համեմված կլինեին այլ վկայաբանություններով, բայց քանի որ հունական նենգամտությունը շարունակվեց նաև հետագա դարերում, ստիպված նաև դրանց մասին ենք գրելու, քանի որ այն հասնում է մինչև մեր օրերը, այն էլ կրկնվելով սուրբ համարվող քաղաքում՝ Երուսաղեմում, ու մեր Տիրոջ ծննդավայր Բեթղեհեմում։
ՈՒ քանի որ պատմական Հայաստանին ամենամոտը հույների մշակույթն ու լեզուն էր, ինչպես նաև նույն կրոնական դավանությունը կրող Բյուզանդիան, ապա հույների ապերախտությունը շարունակվեց նաև այլ դարերում, ինչի մասին քիչ պատմություններ չկան հայոց մատենագրության մեջ:
ՈՒ քանի որ շատերն են կարդացել այդ մասին, չեմ ուզում կրկնել այստեղ, բայց հայ-հունական հարաբերությունների դաշտը ուզում եմ տեղափոխել մեր մոլորակի կենտրոն՝ Երուսաղեմ, որտեղ ինքս եմ ականատես եղել ու «համտեսել» հունական «հյուրասիրությունը»:
Քրիստոնեության մուտքից հետո հույները հասկանալով, որ այն գերազանց է, քան իրենց կռապաշտական հավատը, դեռ չորրորդ դարի կեսերին այդ նոր հավատն ընդունեցին որպես դավանանք, և այսօր հույները գլուխն ու առաջնորդն են դարձել բոլոր քրիստոնյա սլավոնական ազգերի՝ հանձինս Ռուսաստանի, ՈՒկրաինայի, Բելառուսի, Ռումինիայի, Բուլղարիայի, Սլովենիայի, Սերբիայի, ինչպես նաև Վրաստանում, Ֆինլանդիայում, Ալբանիայում, Ճապոնիայում, Ամերիկայում, Կանադայում, Եգիպտոսում և այլուր գործող բոլոր ուղղափառ պատրիարքությունների և արքեպիսկոպոսությունների:
Հույների ունեցած խոշոր դերը նշելով՝ պետք չէ թաքցնել նաև այն տխուր փաստը, որ թեև նրանք դարերով մեր հավատակիցն են եղել, բայց Հայ եկեղեցին այլակրոն ազգերի իշխանության ժամանակ ավելի ծաղկուն և ազատ է եղել, քան նրանց՝ Բյուզանդիայի տիրապետության տակ եղած տարիներին: Եվ նույնիսկ Ավարայրի բախտորոշ ճակատամարտից առաջ` 450 թվականին, երբ հայերն Ատոմ Գնունու միջոցով օգնության խնդրագիր են ուղարկում հունաց կայսր Մարկիանոսին, որ օգնեն դիմակայելու պարսից քրիստոսահալած քաղաքականության ու ոտնձգությունների դեմ, բյուզանդացիները ոչ միայն մերժում են մեզ ու աջակից չեն լինում, այլև Փլորենտիոս Ասորուն մի նամակով Հազկերտի մոտ են ուղարկում՝ նախազգուշացնելով մեր կողմից պատրաստվող ապստամբության մասին և վստահեցնելով, որ ոչ մի դեպքում մեզ չեն օգնելու: Եթե այս կատարված լիներ 451 թ. աշնանը կայացած Քաղկեդոնի ժողովի պատճառով եկեղեցու պառակտումից հետո, ինչ որ տեղ հասկանալի կլիներ, բայց քանի դեռ եկեղեցին մեկ էր, ապա առավել անհասկանալի է դառնում քրիստոնյա «եղբայրների» բռնած հուդայական դիրքը: Տխուր է, բայց փաստ։
Ոչ միայն քաղաքականության, այլև հավատի ասպարեզում հույների նենգամտության ու խարդախության մի ցայտուն օրինակ է բերում 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին իր «Հայոց պատմության» էջերում, որն արժե մեջ բերել ամբողջովին. «Մի ժամանակ այնպես պատահեց, որ Տիրոջ հայտնության օրը բոլոր քրիստոնյաները և ուրիշ մեծ ամբոխ հավաքվել էին Տրապիզոն քաղաքում, ինչպես սովոր են քրիստոնյաները: Ըստ հույների` դեպի հայերն ունեցած ատելության՝ Պետրոս հայրապետին իր ժողովրդով կանգնեցրին գետի վերևը, իսկ իրենք կանգնեցին ներքևում՝ այն մտքով, որ հայերի օրհնությունը թերակատար էին համարում. ու որպեսզի իրենք ներքևում կանգնելով, վերստին օրհնեն ջուրը: Հույները մի սպիտակ աղավնի էին վարժեցրել, որ գար մտներ ջուրը ու վեր թռչեր, որով միամիտներին խաբեին, թե իբր Սուրբ Հոգին իջավ աղավնու նմանությամբ: Պետրոս հայրապետի աղոթքի ժամանակ հանկարծ գետի ջուրը հետ դարձավ դեպի վեր, ու չափազանց պայծառ լույս ծագեց, որն արեգակի ճառագայթները աղոտացրեց: Եվ երբ նրանց աղավնին եկավ ջուրը մտնելու, ինչպես վարժեցված էր, հանկարծ մի արծիվ խոյանալով եկավ՝ առավ աղավնին ու թռավ: Բոլոր հույներն ամոթահար եղան ու հարկադրված գովաբանում էին հայերի հավատքը»:
Որպես պատմական այլ իրողություն ասենք, որ Բյուզանդիան, մեղմ ասած, ոչ քրիստոնեավայել քաղաքական հնարքներով, ամեն կերպ թուլացնում էր նաև հայերի ռազմական ուժը՝ մեր զինվորներին ուղարկելով ամենաթեժ պատերազմական վայրերը: Մանավանդ այդ մասին են վկայում պատմիչների՝ Մորիկ կայսեր ժամանակների հայոց մատյանները. «Մորիկ կայսեր վարած կործանարար քաղաքականության դեմ Հայաստանում նախապատրաստվում է նոր ապստամբություն, որը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին: Կայսրը, Պարսկաստանում հաղթականորեն ավարտելով պատերազմը, զինվորական ուժերն արևելքից տեղափոխում է Բալկաններ՝ ավարների ու սլավոնների դեմ, պարբերաբար զորահավաքներ անցկացնելով Հայաստանում: Նա հայերից պահանջում է 2000-անոց հեծելազոր: Հետագայում պարզվում է, որ Արևմտյան Հայաստանում հավաքագրված գնդերը կայսրությունը, որպես կանոն, ուղարկում է Թրակիա՝ ավարների ու սլավոնների դեմ պատերազմելու: Եվ այնտեղի արյունահեղ ճակատամարտերում նրանք սովորաբար ոչնչանում էին: Ահա այդ էր պատճառը, որ Սմբատ Բագրատունին հայ հեծյալ գնդերով հանդես է գալիս կայսրության դեմ՝ ձգտելով վերջ տալ հայկական զինական ուժերի ու նախարարների պարբերաբար տեղափոխման ու ոչնչացման բյուզանդական նենգ քաղաքականությանը»: Այսքանը քիչ համարելով՝ այդ չարամիտ կայսրն ամեն գնով որոշում է հայերին դավանափոխություն պարտադրել, այսինքն՝ քաղկեդոնական դարձնել, որպեսզի հայերի կողմից այլևս կրոնական ընդդիմություն չլինի, ինչը, ի վերջո, պետք է հանգեցներ ազգի տարրալուծմանն այդ հզոր կայսրության մեջ: Մորիկ կայսեր համար դա մի լուծելի խնդիր էր համարվում, որովհետև արդեն նրան հաջողվել էր Փոքր Հայքի մանր թեմերն անջատել կաթողիկոսական աթոռի հպատակությունից ու ենթարկել հունաց մետրոպոլիտներին: Սա քաղաքական նպատակներով կրոնական բռնադատություն էր, որը կարող էր հայոց ազգի լինել-չլինելու հանգուցակետը դառնալ: Հայերը, քաջ գիտակցելով պահի լրջությունն ու կարևորությունը և այդ ոտնձգություններն իրենց հայրերի հավատի դեմ համարելով հոգու քաղցկեղ, հնարավորինս արեցին դրանից խուսափելու համար: Ասենք նաև, որ այդ կրոնական ճնշումն այնքան խիստ էր ու զգալի, որ նույնիսկ այդ ժամանակվա հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Բ Գաբեղյանը, Կոստանդնուպոլսի սուրբ Սոֆյա եկեղեցում հույն քաղկեդոնականների հետո հաղորդվել էր նրանց պատարագի ժամանակ: Բայց Դվինի կաթողիկոսական աթոռը, մերժելով այդ անմիտ քայլը, նզովել է քաղկեդոնականությանը հարած իրենց կաթողիկոսին ու նրա տեղը նոր կաթողիկոս ընտրել Մովսես Բ Եղիվարդեցուն (574-604): Մորիկ կայսրը ցանկանալով շողոքորթությամբ սիրաշահել նրան, խոստանում է տալ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի իրավունքներ, եթե վերջինս ընդունի քաղկեդոնական դավանանքը: Սակայն մեր հայրերի հավատքին հավատարիմ ծառայի կողմից մերժում ստանալով՝ կայսրը հրամայում է 597 թ. Կոստանդնուպոլսում եկեղեցական ժողով գումարել, որտեղ ամեն գնով նա կամենում էր հայերին իրենց կողմը գրավել: Բայց պարսկական Հայաստանի կողմի հոգևորականները, Մովսես կաթողիկոսի գլխավորությամբ, մնացին անդրդվելի, ու նզովելով քաղկեդոնականություն ընդունած 21 եպիսկոպոսներին ու մնացած համախոհներին, վերադառնում են Դվին: Ի պատասխան դրա, Մորիկը կաթողիկոսական մի հակաթոռ է ստեղծում Ավան գյուղաքաղաքում: Ի տարբերություն կայսեր հալածանքների, պարսկական կողմում, Խոսրով Ապրվեզի ժամանակ Երուսաղեմը գրավելուց հետո, իր տերության քրիստոնյաներից մի մեծ համաժողով է գումարում Սմբատ Բագրատունու գլխավորությամբ՝ որոշելու, թե քրիստոնյա դավանություններից ո՞րը պետք է ընդունելի համարվի լայնածավալ պարսից պետության սահմաններում: Քանի որ այդ ժամանակ ծավալուն գործունեություն էին տանում նաև ասորի և պարսիկ նեստորականները, ժողովը քննելուց հետո որոշեց միակ ընդունելի և պաշտպանություն վայելող քրիստոնեական հավատ հռչակել հայոց եկեղեցու դավանությունը Պարսկաստանի ողջ ընդարձակ սահմաններում:
Մնում է որպես տխուր տեղեկություն իմանանք, որ այդ հանդուգն Մորիկ կայսրը եղել է հայազն, բայց ավելի ռազմատենչ քաղաքագետ, քան քրիստոնյա: Բայց չծանրանանք այս թեմայի վրա, որը պարզապես մեջբերվեց, հունա-հայկական կրոնաքաղաքական հակադրությունները շեշտելու համար, ինչը, ի վերջո, իր արձագանքը պետք է գտներ նաև սուրբ Երուսաղեմում:
Իհարկե, եկեղեցու միասնությունը նախ Աստծո կամքն է, քանզի «Մեկ հոտ, մեկ հովիվ» խոսքը Տիրոջն է, բայց երբ հոգևորի մեջ քաղաքական հաշվարկն է գործում, արդյունքը միշտ տխուր է լինում, ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում. «Մարմինը Հոգու հակառակն է ցանկանում, իսկ Հոգին՝ մարմնի հակառակը» (Գաղ. 5. 17):
(շարունակելի)
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ