ԵՐԿՐԻ ՎՃԱՐԱՅԻՆ ՀԱՇՎԵԿՇՌԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏՃԱՌԱՀԵՏևԱՆՔԱՅԻՆ ԿԱՊԵՐԸ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ

Ամփոփելով անցնող ֆինանսական տարին, կարևոր է գնահատել Հայաստանի ներքին և արտաքին տնտեսական կապերը: Որպես կանոն, երկրի ներքին և արտաքին տնտեսական կապերի համակարգերը, որոնց դինամիկ փոփոխվող ցուցանիշներն արտահայտվում են վճարային հաշվեկշռի տարբեր հոդվածներում, գտնվում են բնական փոխկախվածության և փոխպայմանավորվածության մեջ: Որպես կանոն, նման փոխազդեցությունները կրում են ուղիղ համեմատական ֆունկցիոնալ կախվածության բնույթ. որքան մեծ են արտահանման ծավալները, այնքան մեծ է արտարժույթի ներհոսքը, որքան արագ է աճում ՀՆԱ-ն, այնքան ավելանում է ընթացիկ հաշվի դրական մնացորդի ստացման հավանականությունը և այլն: Միաժամանակ հիշյալ և այլ ցուցանիշների միջև կա նաև հակադարձ համեմատական կախվածություն, իսկ որոշ դեպքերում` անգամ տարիմաստություն, որոնք տարբեր կերպ կարող են մեկնաբանվել: Հետևաբար, երկրի վճարային հաշվեկշռի կարգավորման ուղղությամբ իրականացվող ցանկացած քայլ պետք է խարսխված լինի հաշվեկշռի հնարավոր փոփոխությունների պատճառահետևանքային կապերի վերլուծության վրա: Վերջինս կարևորվում է նաև այնքանով, որ որոշ աղբյուրներում վճարային հաշվեկշռի փոփոխությունների հետևանքները մեկնաբանվում են որպես պատճառներ կամ հակառակը, որը կարող է ավելի բարդացնել դրա կարգավորման արդյունավետ մեխանիզմների մշակման գործընթացը:
Մեր ուսումնասիրությունները վկայում են, որ նման փոփոխությունների պատճառները բազմաբնույթ են` սկսած իրականացվող տնտեսական ծրագրերի ու բարեփոխումների արդյունքներից, վերջացրած տարածաշրջանային ու գլոբալ զարգացումներով:
Ժողովրդագրական գործոնները կարող են էական ազդեցություն ունենալ ինչպես ընթացիկ հաշվի, այնպես էլ ողջ հաշվեկշռի վրա: Այսպես, օրինակ, Հնդկաստանում կամ Չինաստանում բնակչության զանգվածային աճը ենթադրում է, որ ավելի մեծ ծավալի պահանջմունքների բավարարման համար էական նշանակություն է ձեռք բերում ապրանքների ներմուծումը, որը կարող է աճել սպասվածից ավելի բարձր տեմպերով և փոփոխություններ առաջացնել առևտրային հաշվեկշռում:
Աշխարհի բնակչությունը (միլիոն մարդ)
Առավել բնակեցված տասը երկրները
1990 2008 2025*
1 Չինաստան 1141 1333 1458
2 Հնդկաստան 849 1140 1398
3 ԱՄՆ 250 304 352
4 Ինդոնեզիա 178 228 273
5 Բրազիլիա 150 192 223
6 Պակիստան 108 166 226
7 Բանգլադեշ 116 160 198
8 Նիգերիա 94 151 208
9 Ռուսաստան 148 142 137
10 Ճապոնիա 124 128 126
Իհարկե, չի կարելի բացառել նաև տեղական արտադրության հաշվին աճող բնակչության պահանջմունքների բավարարումը, սակայն այս դեպքում առաջանում են խնդիրներ` կապված լրացուցիչ հումքի, սարքավորումների, ինչպես նաև ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման հետ, որոնք, իրենց հերթին, կարող են արտաքին աղբյուրներ ենթադրել:
Կարևոր է հաշվի առնել նաև փոփոխությունների հնարավորությունը` բնակչության արտագաղթի հետ: Այս դեպքում կարող են կրճատվել ոչ միայն ներմուծման ծավալները, այլև չի բացառվում կապիտալի որոշակի արտահոսք, որոնք, իրենց հերթին, կարող են ազդել ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ կապիտալի հաշիվների վրա: Բացի այդ, քաղաքական անկայունության պատճառով ձեռնարկատերերի արտահոսքը կարող է կրճատել արտահանման ծավալները և հանգեցնել վճարային հաշվեկշռի բացասական մնացորդի և դրա աճի:
Հայաստանը, ինչպես նաև անցումային փուլում գտնվող նման երկրները, որպես կանոն, իրականացնում են տարբեր ուղղվածությամբ զարգացման ծրագրեր, որոնք պահանջում են հիմնական կապիտալ համարվող ապրանքների (սարքավորումների, որոշ հումքի և նյութերի, ինչպես նաև բարձր որակավորում և մասնագիտացում ունեցող աշխատուժի) ներմուծում արտերկրից: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ անցումը նոր տնտեսակարգի և զարգացման ծրագրերը համեմատաբար երկար ժամանակահատված են ներառում, վճարային հաշվեկշիռն անհրաժեշտաբար փոփոխվում է, իսկ դրա բացասական մնացորդն աճում է:
ՍՊԱՌՄԱՆ ԾԱՎԱԼՆԵՐԻ ԱՎԵԼԱՑՈՒՄ: Արտերկրից ստացվող դրամական օգնությունների` անձնական տրանսֆերտների ծավալներով պայմանավորված ժամանակի ընթացքում ավելանում են ապրանքների և ծառայությունների սպառման ծավալները: Դրա հետ մեկտեղ, բնակչության բևեռացվածության պատճառով, առավել հարուստ խավերն ի վիճակի են որդեգրելու Արևմուտքի զարգացած երկրներին բնորոշ ապրելակերպ, ինչը, իր հերթին, պայմանավորված է համեմատաբար թանկ ապրանքների և ծառայությունների սպառմամբ: Վերը նշված մրցունակ ապրանքների տեղական արտադրության բացակայության դեպքում միակ ելքը դրանց ներմուծման ծավալների ավելացումն է, ինչը, արտահանման նույն ծավալների կամ դրանց կրճատման պայմաններում, ավելի է մեծացնում վճարային հաշվեկշռի բացասական մնացորդը:
ԲՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ: Բնական այնպիսի աղետներ, ինչպիսիք են երաշտը, կարկուտը կամ չափից շատ տեղումները, կարող են բացասական ազդեցություն թողնել վճարային հաշվեկշռի վրա: Հիշյալ երևույթները, ինչպես հայտնի է, Հայաստանում բազմիցս կրճատել են գյուղատնտեսական արտադրությունից սպասվող արդյունքները, ինչն էլ, իր հերթին, բացասական ազդեցություն է գործել արդյունաբերության վերամշակող ճյուղերի վրա: Արդյունքում կրճատվել է տեղական արտադրությունը և «հարկադրված» աճ է արձանագրվել ներմուծման ասպարեզում. կրճատվել է արտահանումը, աճել է ներմուծումը, որպես հետևանք ավելացնելով վճարային հաշվեկշռի բացասական մնացորդը:
ՑԻԿԼԱՅԻՆ ՏԱՏԱՆՈՒՄՆԵՐ: Բիզնեսի զարգացման ճանապարհին անխուսափելի տատանումները, որոնք բխում են առևտրային ցիկլերից, նույնպես ի վիճակի են առաջացնելու վճարային հաշվեկշռի պակասուրդներ: Այսպես, օրինակ, արտաքին շուկաներում նկատվող տարբեր բիզնեսների ճգնաժամային երևույթները կարող են ներազդել արտահանման-ներմուծման հարաբերակցության, դրանց ծավալների կրճատման, փոխարժեքների անբարենպաստ փոփոխության և այս ամենով հանդերձ` վճարային հաշվեկշռի պակասուրդի ավելացման վրա:
ՍՂԱՃ: Եկամուտների և գների մակարդակների բարձրացումը, ինչը հետևանք է մի շարք երկրներում տնտեսական աճի բարձր տեմպերի, կարող է ավելացնել ներմուծման և կրճատել արտահանման ծավալները, ինչը նույնպես վճարային հաշվեկշռի պակասուրդի պատճառ կարող է հանդիսանալ:
ՇՈՒԿԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ: Զարգացած երկրներում ձևավորված շուկայի ուսումնասիրության, հետևաբար սեփական արտադրանքի իրացման կատարելագործված ռազմավարությունը կարող է նպաստել արտահանման աճի տեմպերի ավելացմանը, իսկ զարգացող երկրներում նման ռազմավարության ցածր արդյունավետությունը կամ դրա բացակայությունը կարող է հանգեցնել հակառակ էֆեկտին և ավելացնել վճարային հաշվեկշռի պակասուրդը:
ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԱՐՏԱՀՈՍՔ: Սպեկուլյատիվ գործարքների և գործընթացների արդյունքում երկրները կարող են կորցնել արտարժույթի կամ ոսկու ռեզերվները, ինչը ևս լուրջ հարված է երկրի վճարային հաշվեկշռին: Բացի այդ, տնտեսական և քաղաքական անսպասելի ցնցումներից խուսափելու նպատակով գործարարներն ու հասարակ քաղաքացիները կարող են նախընտրել իրենց խնայողություններն ու ֆինանսական մյուս միջոցները պահել զարգացած երկրներում, ինչը կապիտալի անցանկալի շարժ է առաջացնում և ավելացնում պակասուրդը:
ԳԼՈԲԱԼԱՑՄԱՆ ԿԱՄ ՌԵԳԻՈՆԱԼԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ: Տնտեսական գլոբալացման պատճառով հնարավոր է դառնում կապիտալի, ապրանքների և ծառայությունների ազատ ու անարգել տեղաշարժը մի երկրից մյուսը: Մրցակցությունը դառնում է ավելի սուր ու անկանխատեսելի և, արտադրական կապերի միջազգայնացման պատճառով, ավելի անմիջականորեն է ներազդում ազգային տնտեսությունների զարգացման առկա մակարդակների վրա: Ձևավորվող միջազգային նոր տնտեսակարգն իր հետ բերում է նաև նոր հիմնախնդիրներ, որոնք իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում երկրի վճարային հաշվեկշռի մնացորդի վրա:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ