«ՄԵՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ ՀՍՏԱԿ Է, ՄԵՆՔ ԲՈԼՈՐՍ ԳՆՈՒՄ ԵՆՔ ԴԵՊԻ ԱՐԱՐԱՏ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, արվեստաբան ՌՈՒԲԵՆ ԱՆԳԱԼԱԴՅԱՆԸ
«ԵՎՐՈՊԱՆ ՄԵԶ ՄԻ ԿՈՂՄԻՑ` ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒՄ Է, ՄՅՈՒՍ ԿՈՂՄԻՑ` ԻՆՔԸ ՉԻ ՀԱՍԿԱՆՈՒՄ, ԹԵ ՈՒՐ Է ԳՆՈՒՄ»
-Պարո՛ն Անգալադյան, աշխարհում սրվում է հակամարտությունը մուսուլմանների և քրիստոնյաների միջև: Ի՞նչ արձագանքներ այն կգտնի Հայաստանում:
-Սկսենք վերջերս Նորվեգիայում կատարված ողբերգական դեպքից, որն անպայման անդրադառնում է նաև մեզ վրա: Այն, ինչ կատարվեց Նորվեգիայում` ամենաբարեկեցիկ ապրող երկրում, որտեղ հանդուրժողականությունն օրենք է, և դրա խախտումը խստիվ պատժվում է, ցույց է տալիս, որ ազգի ներսում գոյություն ունեն այնպիսի բջիջներ` մարդիկ, որոնց համար ազգի կրոնական արժանապատվությունը, անցած պատմական ուղին շատ ավելի կարևոր են, քան իրենց մեջ անհասկանալի զանգվածների ընդունումը, որոնք վաղը կարող են իշխել տվյալ ազգի իրականության վրա: Սա շատ հետաքրքիր դեպք է մեզ համար, և դրա թույլ ազդեցությունները մենք տեսնում ենք Դանիայում, Ֆրանսիայում, Բելգիայում: Մենք պետք է այս ամենին ուշի ուշով հետևենք: Եվրոպան մեզ մի կողմից` դաստիարակում է, մյուս կողմից` ինքը չի հասկանում, թե ուր է գնում: Մենք հիանալի գիտենք մուսուլման աշխարհի անհանդուրժողականության մասին: Նրանց արտաքին ռեակցիան անտարբերությունն է, ոչ թե հանդուրժողականությունը: Այդ երկուսն առերևույթ շատ նման են իրար, բայց իրականում խիստ տարբեր բաներ են: Կրոնական պատերազմներ մենք միշտ էլ ունեցել ենք: Մեր ամբողջ քրիստոնեական պատմությունը դիմադրություն է: Նորվեգիայի տեռորիստական ակտն իրականացրել է շատ բանիմաց, կրթված անձնավորություն, դիվանագետի որդի: Նորվեգիայի տվյալներով` այնտեղ 55 տոկոսը չի հանդուրժում մուսուլմանական աշխարհի ներխուժումն իր տարածք, երբ մուսուլմանները չեն ուզում ձուլվել իրենց մշակույթին, բարոյական օրենքներին: ՈՒզում են ապրել իրենց օրենքներով, բայց օգտվել եվրոպական բարեկեցիկ կյանքի պայմաններից: Հայտարարվեց, որ տեռորիստը (որի անունը չեմ էլ ուզում նշել) նաև մասոնականության ներկայացուցիչ է, 11-րդ աստիճանի շվեդական օթյակի անդամ: Այս ամբողջ ինֆորմացիան և սրա նման ուրիշ ինֆորմացիաներ հուշում են, որ տվյալ մարդը Նորվեգիայում մենակ չէ, որ կատարվածը պատահական բան չէ: Նորվեգիայի այսօրվա իշխանությունն այս ինֆորմացիայի կրողն է: Անշուշտ, կատարվածը համարվեց ողբերգություն, բայց մատնանշվեց սխալի առկայությունը պետական, ազգային ընդհանուր ընտանիքի շահերի համատեքստում: Այս տեսանկյունից պետք է դիտարկել նաև Գերմանիայում Անգելա Մերկելի խոսքը թուրքերի մասին: Այդ նորվեգացին իր ինտերնետային էջում արտահայտել էր իր վերաբերմունքը թուրքերի նկատմամբ, հայերի, ասորիների, հույների հանդեպ նրանց գործած դաժանությունների նկատմամբ: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ մենք գնում ենք նոր հարաբերությունների ճանապարհով: Այդ ճանապարհը պետք է լինի հավասարազոր: Եթե մի կողմն ընդունում է հանդուրժողականությունը, մյուս կողմը ևս իր անտարբերությունը պիտի փոխի ու դարձնի հանդուրժողականություն: Հակառակ դեպքում գլոբալիզացիան` որպես սինթեզ, կշարունակվի, իսկ որպես համապետական քաղաքականություն` չի կայանա:
«ՄԵԶ ՄՈՏ ՀԱԶԱՐ ՈՒ ՄԻ ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐ ԱՎԵԼԻ ԱՌԱՋՆԱՅԻՆ ԵՆ, ՔԱՆ ՏՎՅԱԼ ՄԱՐԴՈՒ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ՄԱՍՆԱԳԵՏԻ»
-Աշխարհի առաջադեմ բուհերն ընդունված մեր շնորհալի երիտասարդներին իր ֆինանսական աջակցությունն է ցուցաբերում «Լույս» հիմնադրամը` ի դեմս ՀՀ նախագահի: Ենթադրվում է, որ այս երիտասարդները տարիներ անց պիտի վերադառնան հայրենիք և իրենց ստացած գիտելիքներն ի սպաս դնեն մեր համընդհանուր բարօրության գործին: Ըստ Ձեզ` մենք ե՞րբ կզգանք այդ բարերար ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության, բարոյահոգեբանական նկարագրի վրա:
-Ես այդ երիտասարդների խոսքը լսել եմ հեռուստատեսությամբ: Բոլորն անդրադառնում էին նույն խնդրին, որքան էլ դա տարօրինակ թվա. բոլորը խոստանում էին անպայման վերադառնալ Հայաստան: Սա է ամենացավոտ հարցը. կվերադառնա՞ն, թե՞ ոչ: Հայկական տնտեսությունը դիտարկենք որպես մի հին մեքենա: Պատկերացրեք, որ լավագույն գործարաններից մեկում գտնում ենք մի շատ կարևոր, ժամանակակից սարք և ուզում ենք այն տեղադրել հին մեքենայի վրա: Կհամապատասխանի՞: Մեխանիզմն այդ կերպ կաշխատի՞: Ես կարծում եմ` ոչ: Եվ սա հասկանում է յուրաքանչյուրը: Երիտասարդն էլ է հասկանում, որ ինքը գնում է ստանալու ոչ միայն գիտելիք, այլև իր վրա կրելու բարոյահոգեբանական այն ամբողջական մթնոլորտը, որտեղ գնահատականը հստակ է: Մեզ մոտ ընդունվածի նման չէ, երբ հարցերը վճռվում են` ելնելով այն բանից, թե դու ում տղան ես, ում թիմից ես, որ մարզից ես, կաշառք վերցնում ես, թե ոչ: Մեզ մոտ հազար ու մի երկրորդական հարցեր ավելի առաջնային են, քան տվյալ մարդու բովանդակությունը` որպես մասնագետի: Այդ երիտասարդներին պիտի սովորեցնեն դրսում, որ կաշառք վերցնել չի կարելի, որ քաշքշուկներ չպիտի լինեն, որ վայրկյանների ընթացքում պիտի տրվեն բարձրացված հարցերի պատասխանները, որ ամիսներով հավաքված փաստաթղթերը չպիտի քնեն դարակներում` մատնված անուշադրության, որ մարդը չպետք է տասն անգամ գնա-գա, մինչև մի բարևի արժանանա: Այս դաստիարակությունը պիտի ստանան այն երիտասարդները, որոնք կսովորեն Արևմուտքի, ես չէի ասի` լավագույն, բայց լավ համալսարաններում: Տեսեք, թե ինչ է կատարվում Ղազախստանում. ավելի քան 20 հազար երիտասարդ գնացել-սովորել է արտասահմանում և վերադարձել հայրենիք: Նրանք ունեն պայմանագրեր և գործում են համաձայն այդ պայմանագրերի: Մեզ մոտ էլ պիտի պետությունը, «Լույս» հիմնադրամը պահանջեն համապատասխան փոխհատուցում այդ երիտասարդներից: Բայց ինչպե՞ս կարող են պահանջել, երբ գիտեն, որ դրսում կրթված այդ երիտասարդների մտածողությունն այստեղ պետք չէ: Նրանք կխանգարեն իրենց թալանին: Սա բացահայտ է: Այսօրվա բյուրոկրատական ապարատում անխելք մարդ չկա: Մեր բյուրոկրատները լավ մասնագետներ են, բայց նրանք հանդուրժել են թալանը: Իսկ նրանք, որ պիտի գան արևմտյան կրթությամբ, չեն հանդուրժելու, որովհետև նախ` երիտասարդ են, ապա կրթվելու են այլ հովերով: Իհարկե, մի մասը կհանդուրժի, ու հենց այդ մասն էլ կմնա Հայաստանում: Իսկ հետո էլ մատնացույց կանեն նրանց, ովքեր չմնացին, լքեցին երկիրը, դավաճանեցին: Բայց նրանք դավաճաններ չեն, պարզապես մարդիկ են, որ չեն կարող հանդուրժել թալանը:
-Դուք պարբերաբար հանդիպում եք Արևմուտքում կրթված և այսօր Հայաստանում բարձր դիրքեր զբաղեցնող երիտասարդների հետ: Ի՞նչ եք կարծում, նրանց նպատակներն ուղղված են դեպի անձնակա՞ն, թե՞ ազգային բարեկեցության խնդիրները:
-Նախ` ասեմ, որ անձնական խնդիրների լուծմանը նպատակամղվելը ես չեմ համարում բացասական բան: Մեզ մոտ, ցավոք, այնպես է, ինչպես կռվի դաշտում. մահ կամ ազատություն: Սա շարունակվում է 1500 տարի: Մեր հոգեբանությունը դիմադրության վրա է հիմնված: Մենք անվերջ դիմադրում ենք, չենք զարգանում: Մեր զարգացումը նման է հիվանդ մարդու ոչ կանոնիկ պահվածքին: Մենք տեսնում ենք, որ որոշակի ժամանակահատվածում հայկական իրականությունն ինչ-որ կերպ պրոգրեսիա ապրում է, բայց ազգը խիստ կոնսերվատիվ է: Ազգի մեջ գոյություն ունեն ազատամիտ, ժամանակակից մարդիկ: Այդպիսիք եղել են բոլոր ժամանակներում: Բայց ամբողջության մեջ ազգը խիստ կոնսերվատիվ է, և սա նորմալ է այն ազգի համար, որը հազար տարի պետություն չի ունեցել: Բայց աննորմալ է հայ ժողովրդի համար, որը որպես հազար տարի պետությունը կորցրած ազգ է ներկայանում այսօր, որն իր ամբողջ ճանապարհն անցել է կայուն անկայունության մեջ: Այսօր «շուստրիներն» են ղեկավարում բոլոր ասպարեզները` անկայունությունն ընդունելով որպես տվյալ ժամանակի անալիզ: Դա կոչվում է սիտուացիոն անալիզ. ա՛յս րոպեին, այստեղի՛ց մի բան թռցնեմ-գնամ, պատասխան չտամ արածիս համար, կողքիցդ հինգ անգամ անցնեմ-չբարևեմ, վեցերորդ անգամ բարևեմ, եթե պետք է ինձ, հետո նորից ուզածս թռցնեմ-գնամ: Սա անընդունելի է, երբ գոյություն ունի պետություն, համաշխարհային ընդհանուր ձգտում դեպի հավասարակշռված, նորմալ կյանք: Այսօրվա համաշխարհային քաղաքականությունը ձգտում է հնարավորինս առանց պատերազմի ավարտել բոլոր կոնֆլիկտները, և երբ հանդիպում են բռնապետություն, բռնատիրություն երևույթներին, փորձում են ջարդել այդ բաները, որպեսզի դեմոկրատիան` որպես ժողովրդի և իշխանության հավասարակշռված տեսանկյուն, մտնի այդ ազգերի և պետությունների մեջ: Հաճախ, երբ երիտասարդները դրսում են սովորում, կորցնում են ազգային որոշակի հատկանիշներ, դառնում են արևմտյան հատկանիշների կրողներ, և սա հանգեցնում է բախման: Այս ազգը որոշակի դրական կողմեր էլ ունի: Ճիշտ է, պետական համակարգում մեծ թերություններ կան, բայց իրական կյանքում կան որոշակի դրական առանձնահատկություններ: Բոլոր հայերը, երբ առաջին անգամ գալիս են Հայաստան, սկզբնական էտապում ծանոթանում են հայկական իրավիճակներին, դեռևս չեն առնչվում պետական-բյուրոկրատական մեխանիզմին, զգում են, թե ինչքան հաճելի է այստեղ ապրելը: Բայց հենց այդ առնչությունը կայանում է, մարդիկ զգում են, որ իրենք պետք չեն այս պետությանը, որ պետությունն իրենց դեն է շպրտում, իրենց չի սպասարկում, ստիպում է, որ իրենք իրեն սպասարկեն, կաշառք տան, ժպտան, մարդ գտնեն իրենց հարցերը պետության հետ լուծելու համար: Հնարավոր է, որ այս բանին բախվեն նաև Արևմուտքում կրթված երիտասարդները, իսկ նրանք չեն կարող իրենց արևմտյան միտքը, իղձերը հարմարեցնել մեր արևելյան բարքերին: Մենք եվրոպակենտրոն ազգ ենք, և դրանով պետք է հպարտանանք: Եթե եվրոպակենտրոն չլինեինք, վաղուց ձուլված կլինեինք մյուս ազգերին:
-Մեր ազգին երբևէ սպասո՞ւմ է զանգվածային ներգաղթի հեռանկարը, ինչպես այսօր արտագաղթում են:
-Չէ՜: Նախ ասեմ, որ արտագաղթն ունի խոր արմատներ: Մոտավորապես 2000 թվականից ի վեր մենք դարձել ենք սփյուռքի ազգ: Մեր էթնիկական տարածքներում ապրում է ավելի քիչ մարդ, քան սփյուռքում: Մինչև անգամ մեր մշակույթն այսօր ուղղված է դեպի սփյուռք: Սփյուռքում ապրելն ավելի դյուրին է, քան մայր երկրում: Սա ողբերգություն է: Յուրաքանչյուր ազգ ունի իր կորիզը: Մեր կորիզը մոտավորապես 25 հազար ընտանիք է, 120 հազար մարդ: Սրանք ազգի արգանդն են կազմում, ու սրանց մի մասն արդեն դրսում է: Եթե այս կծիկն արդեն բացվել է (իսկ ես տեսնում եմ, որ բացվել է), շուտով այդ արգանդը կպոկվի-կգնա: Մենք հիմա կրիտիկական շեմին ենք: Գյուղացիությունը երկրի արգանդն է: Առանց գյուղացու գոյություն չունի որևէ ազգ: Հրեաները, 2000 տարի չունենալով պետություն, իրենց քաղաքաբնակ սփյուռքից այսօր Իսրայելում ձևավորում են գյուղացիություն: Եթե այս քայլին չգնային, ժողովուրդ չէին դառնա, կդառնային ընդամենը բնակիչներ կամ կազմակերպություններ: Սա շատ նուրբ փորձ է, որ մենք պիտի հասկանանք: Եթե այսօր հայ գյուղացիությունը գնում է իր բնօրրանից, Երևանում ապրողներով մենք հայ ժողովուրդ չենք լինի: Միայն Երևանով մենք կնմանվենք Մոնակոյին, որը ո՛չ կուլտուրա ունի, ո՛չ ազգություն` որպես այդպիսին: Սա նշանակում է, որ մեր անցած ամբողջ ուղին` դժվարին, սխալ, բայց և հիանալի ուղին (քանի որ հիանալի մշակույթ ենք տվել) մենք դեն ենք շպրտում: Այսինքն` դավաճանում ենք այն ամենին, ինչը բառերով իբր թե պաշտպանում ենք:
«ՀԱՆԳՈՒՑԱՅԻՆ ՏԵՂԵՐՈՒՄ ՆՍՏԱԾ ՈՉ ԿՈՄՊԵՏԵՆՏ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ՄԵՂՔՈՎ ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄԸ ԴԵՍՏՐՈՒԿՏԻՎ Է»
-Ընդունված կարծիք է, որ հայերը լավագույնս դրսևորվում են անհատական որակներով, իսկ թիմային, կոլեկտիվ հաջողությունները մեզ հասու չեն: Մեր շախմատային թիմն ամիսներ առաջ հերթական անգամ ապացուցեց հակառակը: Սա խոսում է մեր որակական փոփոխության մասի՞ն:
-Շախմատը բոլոր դեպքերում անհատական խաղ է, թիմային խաղ չէ: Մեր շախմատի լիդերները` որպես անհատ, զիջում են ուրիշ երկրների լիդերներին: Շախմատային թիմ ասվածն իմ ընկալմամբ շոու է: Ես անվերջ լսում եմ երկու տարօրինակ բան. «Հաղթեցինք» և «Հպարտանում եմ»: Ինչո՞վ են հպարտանում, ի՞նչ է պատահել: Ազգի պատիվն այդպես չեն պահում: Լավ է, որ մեր տղաները հաղթեցին, ես նույնպես մյուսների նման ծափահարում եմ: Բայց տվյալ հաղթանակը չեմ գերադասում սովորական կյանքից: Սովորական հայ մարդիկ, ովքեր երեկ չէ առաջին օրը պատերազմում էին Արցախում, երեկ փորձում էին պայքարել հանուն ճշմարտության, իսկ այսօր թողնում-գնում են Հայաստանից, դրա հետ մեկտեղ թողնում-գնում են նաև էն թալանողները, որոնք հայտարարում են, թե էս երկրում մի լավ բան չկա, ես այս ամենն ընդունում եմ որպես մի մեծ դժբախտություն: Այսօրվա մեր կյանքը շատ տարօրինակ է: Տեսեք, թե ինչքան է մեզ վրա ազդում Մասիսը: Բոլոր սփյուռքահայերն ուզում են, որ իրենց պատուհանները Մասիսին նայեն, և մեր ճարտարապետներն այդպես են նախագծում շենքերը: Փաստացի մենք չենք կարողանում մարդավարի ապրել: Որոշ մարդիկ ոգևորված գալիս են Հայաստան և սկսում բացատրել, թե ինչքան լավ է ապրել Հայաստանում: Բացատրում են այն մարդկանց, ովքեր հոգնել են այդ նույն Հայաստանից: Այդ երկու հոսանքներն անհամեմատելի են` գնացողները և եկողները: Ովքե՞ր են գալիս. հիմնականում ապահովված մարդիկ, որոնք այստեղ ինչ-որ բան են ստեղծում, տուն են կառուցում, ապրում են նորմալ: Իսկ գնում են նրանք, ովքեր այս երկրի հիմնական աշխատուժն են: Ինչպե՞ս մնան, երբ աշխատելու տեղ չկա: Ամեն մի 10-15-տեղանոց արտադրամաս, 100-150-տեղանոց գործարան բացվելիս իշխանության որևէ ներկայացուցիչ գնում-կանգնում է գլխին: Անթալիայում կառուցվեց մեկ միլիարդ դոլար արժողությամբ հսկայական համալիր, և երկրի վարչապետը չեկավ-չկանգնեց գլխին: Մենք պիտի հասկանանք, թե ինչ մասշտաբների մեջ ենք հասել հաջողության: Արդեն մի քանի տասնյակ տեղանոց աշխատատեղը, որ սովետի օրոք ոչինչ էր, մեզ համար ծափահարելու, ուրախանալու առիթ է տալիս: Եվ պարզ էլ չէ, թե տվյալ աշխատատեղն ինչքան ժամանակ է գործելու, ինչ հեռանկար է ունենալու: Ոչինչ ռեալ չէ: Ցանկություն գուցե և կա: Ես չեմ հավատում, որ պետական ապարատում բոլորը թշնամիներ են: Բայց հանգուցային տեղերում նստած ոչ կոմպետենտ մարդկանց մեղքով ամբողջական պետական մեխանիզմը դեստրուկտիվ է:
-Եվ այնուամենայնիվ, Դուք լավատեսորեն հավատում եք մեր պատմական հայրենիքի ամբողջացման հեռանկարին:
-Համաշխարհային քաղաքական կոնյունկտուրան հօգուտ մեզ է գործում: Մեր ողբերգությունը շատ ուրիշ ազգերի, մանավանդ Եվրոպայի, ողջ Արևմուտքի, քրիստոնեական և ոչ միայն քրիստոնեական աշխարհի համար ուսանելի փորձ է, և իրենք պետք է անդրադառնան դրան: Մեր ճանապարհը հստակ է, մենք բոլորս գնում ենք դեպի Արարատ, ինչպես կասեր Սարոյանը:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ