ՈՐՊԵՍ ԼՈՒՅՍ, ՍԵՐ ԵՎ ՀԱՅՏՆՈՒԹՅՈՒՆ

Իվան ԻԼՅԻՆ
Կա մի հին ավանդություն, թե ինչպես մի բարի արքա տեսնում է ճամփին ընկած աղքատին, որը ցրտից փայտացել էր։ Արքայի սիրտը ճմլվում է կարեկցանքից, և նա, առանց վարանելու, հանում է իր տաք պատմուճանը և գցում այդ թշվառի վրա։ «Արի գնանք,- ասաց արքան,- իմ երկրում կգտնվի և քեզ համար մի սիրող սիրտ»։
Այդպես է երևան գալիս խիղճը մարդկային հոգում` հաճախ անսպասելի, բայց հրամայաբար։ Չի արտասանվում ոչ մի խոսք, ոչ մի հրաման։ Գիտակցության մեջ չկան ոչ պարսավանք, ոչ որևէ բանաձև։ Անխոս լռության մեջ խիղճը նվաճում է մեր սիրտն ու կամքը։ Նրա հայտնվելը կարելի է համեմատել ստորերկրյա ցնցման հետ, որի մեջ առկա է անտեսանելի մի զորություն։ Իսկ բառերն ու մտքերն արթնանում են մեր մեջ ավելի ուշ, երբ փորձ է արվում նկարագրելու և բացատրելու կատարված արարքը։
Այն պահին, երբ խիղճը տիրանում է մեր հոգուն, մենք զգում ենք, որ, կարծես, մեր մեջ ինչ-որ բան է արթնացել կամ ընդվզել ինչ-որ արտասովոր զորություն, որը, ըստ երևույթին, երկար ննջել է և հանկարծ սթափվել ու տիրաբար տարածվել։ Այդ ուժն ապրել է իմ մեջ, սակայն ես այն չեմ համարել «իմը»։ Ցանկանում ես ասել. «Չգիտեմ, թե որտեղից է նա հայտնվել, բայց ինձ բոլորովին օտար կամ կողմնակի չէ»։ Նա կարծես թաքնված է եղել իմ մեջ, սակայն երբեք չեմ մտածել, թե նա կարող է լինել այդքան ուժեղ և արտահայտվել այնպես, ինչպես արտահայտվեց հիմա։ Նա թվում էր ինձ հասարակ հնարավորություն և հայտնվեց հանկարծակի, որպես անհրաժեշտություն։ Նա ընկալվում էր որպես հեռավոր կանչ և անսպասելիորեն հայտնվեց, ինչպես քամի և փոթորիկ։ Նա նման էր մաքուր աղբյուրի, որը բխում է խորքից և միանգամից դարձավ ամեն ինչ խորտակող հեղեղ։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե դա զորություն չէ, այլ հազիվ նշմարվող թերություն, և հանկարծ վրա հասավ նրա իշխանության ժամը։ Շատ անգամ մտածել եմ, որ դա հիանալի, բայց անիրականանալի «երազանք» է երկրային կատարելության մասին, և հանկարծ այդ երազանքը դարձավ կենսահաստատ զորություն։
Հոգուս մեջ միանգամից վերացան բոլոր «խելամիտ» նկատառումները և հաշվարկները, հանդարտվեցին բոլոր մեծ կրքերը և մանր հակումները, չքացան կասկածներն ու վախերը, կարծես չէին էլ եղել երբեք։ Ես կատարեցի մի արարք, որն առաջ երբեք չեմ կատարել և չեմ էլ համարել ինձ դրան ընդունակ։ Սակայն դա միակ ճիշտ արարքն էր։ Մի՞թե իսկապես ես եմ արել դա։ Կամ, կարող է պատահել, դա ես չեմ եղել, այլ ինչ-որ մեկը` ինձնից լավ, ինձնից մեծ, արդար ու խիզախ։ Սակայն որտեղի՞ց նա հայտնվեց։ Եվ ո՞ւր կորավ։ Գուցե նա նորի՞ց հայտնվի։ Կամ գուցե դա հենց ե՞ս էի։
Ես գիտեմ մի բան ու գիտեմ հաստատ. այդ ժամանակ ես այլ կերպ չէի կարող։ Ինչ-որ բարձրագույն և հզոր բան ստիպեց ինձ այդպես վարվել։ Եվ սեփական ուժերիս, իմ արարքի հետևանքների մասին մտածելու ժամանակ չկար։ Եվ հիմա, հետ նայելով, խոստովանում եմ, որ չէի համարձակվի գործել այլ կերպ։ Ես չէի կարող այդ պահին այլ կերպ ցանկանալ, իսկ հիմա կասեմ` ես չէի էլ ուզի, որ ցանկանայի ու գործեի այլ ձևով։ Այդպես էր պետք։ Դա լավագույնն էր, ինչը ես կարող էի անել։ ՈՒ երբ հիմա ես այդ ամենն ասում եմ, ապա իմ մեջ մի մեծ վստահություն կա, որ ես պարզապես իրողությունն եմ ասում։ Այդ վստահությունն իմ սիրտը և ինձ ամբողջովին պարուրում է ինչ-որ մեղմ, հանգիստ երանությամբ։ Միայն մի բան եմ ցանկանում. որ նա, այդ «լավագույնն» ու «մեծը», նորից հայտնվի, նորից կատարի իր գործն ու նորից նվիրի ինձ այդ լուսավոր ուրախությունը։
Այդպես խիղճը մարդուն սովորեցնում է մոռանալ ինքն իրեն և նրա արարքները դարձնում է անձնվեր։ Տխրությունը, հոգսերը, վախերը, անձնական ճակատագրի բոլոր դժվարություններն այլևս չեն կաշկանդում նրան, այդ ամենը հեռանում է հետին պլան։ Մարդը դադարում է «անձնական» լինելուց և հանկարծ դառնում է «առարկայական», այդ բառի լավագույն և սրբազան իմաստով։ Դա չի նշանակում, թե նա կորցնում է իր անհատականությունը և դառնում «անդեմ»։ Ո՛չ, խիղճը հաստատում է, կյանքի է կոչում և հաստատուն է դարձնում հոգևոր-անձնական սկզբնաղբյուրը մարդու մեջ։ Անձնական-չնչինը, անձնական-կրքոտը, անձնական-ագահը, անձնական-ախտավորը մի կողմ են քաշվում և զիջում իրենց տեղը բարձրագույն կյանքի շնչին, Աստծո արքայության մղումներին ու բովանդակություններին, օբյեկտիվ իրականությանը, ինչը կարելի է անվանել «սուբստանցիականություն» հստակ բառով կամ «առարկայականություն» անարատ բառով։ Մարդը դառնում է մեծ և սրբազան գործի, այսինքն` երկրի վրա Աստծո գործի օրգան։
Թվում է, թե նա դեն է նետել իր վրայից շահամոլության բեռը, կամ հանկարծակի թևեր է ստացել, որոնք բարձրացրել են նրան վեր և հանել կյանքի կիրճից։ Նա կատարեց իր անձնվեր արարքը և վերադարձավ, հնարավոր է, առօրյա կյանքի գորշ իրականություն, այնպես, ասես նրա թևերը «պոկվել, կախ էին ընկել», և նա նորից դատապարտված է խարխափելով անցնելու կյանքի նրբանցքներով։ Սակայն նա արդեն երբեք չի մոռանա երանելի զորության և ազատության զգացումը, որը տրված էր նրան վերապրելու։ Այն այցելել է նրան, կարծես, անդրաշխարհից, սակայն նա ապրել է դրանով, նա ճաշակել է այն ու միշտ պետք է ձգտի նրան։
Երկրի վրա մենք ապրում ենք ներքին պառակտման վիճակում, ինչից տառապում ենք և ինչը չենք կարողանում հաղթահարել։ Դա մեր անձնական-եսասիրական ցանկությունների և մեր աստվածային կոչման հակասությունն է, որը մենք երբեմն վերապրում ենք ինչպես ներքին ձգտում, որպես հոգևոր ծարավ։ Այդ ժամանակ մենք հայտնվում ենք հոգևոր երկատվածության վիճակում, որովհետև այդ գաղտնի ձգտումը` վերջնականապես և ամբողջովին տրվելու Աստծո գործին, միշտ ապրում է մեր սրտի խորքում։ Ոգու այդ ձգտումը պահանջում է մեզնից միշտ միակը և նույնը` ամենալավը։ Եվ եթե մենք տրվեինք դրան ամբողջովին ու վերջնականորեն, ապա մեր կյանքը կկազմվեր միայն սիրո, անվեհեր հավատարմության, պարտքի ուրախ կատարման, ճշմարտության և մեծագույն ծառայության գործերից։
Սակայն իրականության մեջ կյանքն ընթանում է այլ կերպ. մենք լսում ենք այդ ձայնը և չենք ենթարկվում նրան, իսկ երբ մեկ-մեկ էլ ենթարկվում ենք, ապա ներքին պառակտումը զրկում է մեզ ամբողջականությունից և չի տալիս մեզ այդ մեծագույն ուրախությունը, որը կրում է իր հետ հոգու ամբողջականությունը։ Այդ ժամանակ մենք ընկալում ենք մեր խղճին «ենթարկվելը» որպես վտանգավոր «ձեռնարկ» կամ նույնիսկ «արկած», կամ ինչպես դա պահանջում էր Իմանուիլ Կանտը` որպես պարտքի տրտում կատարում և, հետևաբար, որպես կյանքի դժնդակ բեռ։ Իսկ եթե մենք չենք ենթարկվում խղճի ձայնին, ապա մեր էության մի մասը, ընդ որում, լավագույն մասը, մնում է հակված նրան, սակայն ներքին պառակտումը շարունակվում է։ Այդ ժամանակ մեր հոգևոր զգայարանից, այնտեղից, որտեղ խիղճը առաջվա պես աղերսում է, շշնջում, տխրում և կշտամբում, բարձրանում են դժգոհությունը, յուրատեսակ տխրությունը և թախիծը։ Երբեմն հաջողվում է դուրս մղել գիտակցության միջից այդ ճնշող, բայց սրբազան անհավանականությունը, և այդ ժամանակ մարդը նրան տեղ է հատկացնում սեփական հոգու ամենախոր անկյունում, փորձում է փակել որևէ անցք դեպի այն, սակայն դա ամենևին չի ապահովում նրան խղճի անխուսափելի կշտամբանքներից, որոնք խախտում են նրա հոգևոր հավասարակշռությունը և զրկում հոգևոր անդորրից։
Այնինչ իսկական ապաքինումը, որը խոստանում է հոգու ամբողջականություն, կարիք է զգում ընդամենը իմ համաձայնության. միայն դա կարող է տալ մարդուն ներքին հաշտեցում, միասնացում բնազդի և ոգու միջև, հոժարակամության և առարկայական ծառայության ուրախություն։ Ես կբժշկվեմ այն պահին, երբ կտրվեմ խղճի աստվածային կանչին։ Այդ ժամանակ ես կանեմ այն, ինչը պարտավոր եմ անելու, բայց դա կլինի ոչ թե տառապալից հպատակություն և հարկադրման տաժանակրություն, այլ կյանքի լուսավոր ուրախություն։ Որովհետև այդ ժամանակ ես կանեմ այն, ինչը ցանկանում է իմ սեփական կամքը, և այն, ինչը նա ցանկանում է, կլինի իսկապես լավագույնը։ Եվ այդ լավագույնը կդառնա ինձ համար ներքին անհրաժեշտություն, միակ հնարավորություն և իրականացած գործ։ Այլ կերպ ես չեմ կարող և չեմ կարող այլ կերպ ցանկանալ, և չեմ ուզում այլ կերպ կարողանալ։ Հենց դա է իմ պարտքը։ Սակայն ցանկանում եմ դա իրագործել ոչ թե այն պատճառով, որ «դա իմ պարտքն է», այլ որ դա «օբյեկտիվ լավագույնն» է, ինչին կոչում է ինձ իմ ոգին (խիղճը), և ինչին կապվում է սիրով նաև իմ բնազդը։ Այդպես առաջանում է մարդկային հոգու խղճմտանքային ամբողջականությունը։
Քանի դեռ չգիտեի, թե ինչ է «խիղճը» և չէի վերապրել խղճմտանքային ակտի զորությունն ու երջանկությունը, ես հարցնում էի սառնարյուն տարակուսանքով. «Մի՞թե դա ընդհանրապես հնարավոր է։ Արդյոք մարդուն տրվա՞ծ է դուրս գալ սեփական մորթուց և խեղդել իր մեջ ինքնապահպանման առողջ բնազդը»։ Բայց եթե ես վերապրել եմ խղճմտանքային ակտը գոնե մեկ անգամ, ապա ի հայտ են գալիս խոր փոփոխություններ։ Բոլոր անցած կասկածանքները և թերահավատ հարցերը վերանում են. չկան այլևս ոչ ժխտում, ոչ հեգնանք։ Ես գիտեմ, որ խղճմտանքային ակտը հնարավոր է այն պատճառով, որ ես վերապրել եմ այն իսկապես։ Ճիշտ է, ես չգիտեմ` կկրկնվի՞ այն արդյոք, ե՞րբ և ի՞նչ պայմաններում։ Սակայն ո՞վ կարող է խանգարել ինձ դիմելու խղճին սեփական նախաձեռնությամբ։ Ինչո՞ւ պետք է կարծեմ, թե նա չի արձագանքի իմ կանչին։ Իսկ երբ արձագանքի, ես կարող եմ ազատորեն և ուրախ տրվել նրա կանչին։ Այդ ամենն իմ իշխանության տակ է, այդ ամենը կկատարվի իմ ներքին աշխարհում։ Ինձ միայն պետք է իմանալ, թե ինչպես ավելի լավ կատարեմ դա, որ չնենգափոխեմ խղճի ձայնը և չընկնեմ պատրանքի, սխալմունքի և ինքնախաբեության մեջ։ Խղճի ակտը բառերով քննելու ակտ չէ, դա ո՛չ տեսություն է, ո՛չ ուսմունք, ո՛չ հիմնական սկզբունք, ո՛չ օրենք, ո՛չ էլ նորմա։ Պետք չէ ոչինչ հնարել, պետք չէ կշռադատել և հնարագիտություն դրսևորել։ Պետք չէ ձգտել ինչ-որ «համընդհանուր օրենսդրության»։ Հարկավոր է սպասել ինչ-որ մի հուզումնալից-կամային ստորերկրյա ցնցման։ Պետք չէ նմանապես հարցնել, թե ինչը կլիներ ավելի «օգտակար» կամ «նպատակահարմար». այդ հարցերը լուծվում են կյանքի փորձով, դիտողությամբ և դատողությամբ։ Առավել ևս, հարկավոր չէ հարցեր տալ «հաճելիի», «հարմարի», «շահավետի», «խելացիի» և նման այլ բաների մասին. այդ ամենը ոչ մի կապ չունի խղճմտանքային ակտի հետ։ Հարկավոր է փնտրել լավագույնը, «բարոյապես լավագույնը», ընդ որում, ոչ թե «լավագույնն ըստ իս», այլ «լավագույնն իրոք»։ Հավատացյալ քրիստոնյան կհարցնի «քրիստոնեաբար լավագույնի» մասին, որը «կատարվում է Փրկիչ Քրիստոսի առջև»։ Եվ հետո, այդ հարցը պետք է դնել ոչ թե տեսականորեն, ոչ թե այն նպատակով, որ իմանաս, ըմբռնես ճշմարտությունը, ձևակերպես այն և ապացուցես։ Դա կլինի փիլիսոփայական ուսումնասիրություն, հայեցում և տեսական քննարկում։ Հարցը պետք է դրվի գործնականորեն, որպեսզի կատարվի, իրականացվի։ Եվ որովհետև ամեն մի գործնական-կյանքային դեպք անհատական է, միակն է իր տեսակի մեջ, ապա հարկավոր է փնտրել ոչ թե ընդհանուր կանոն, այլ անձնական վարքի անհատական ցուցում տվյալ դեպքի համար։
Այսպիսով, առանց որևէ կանխակարծ որոշման, առանց որևէ վերապահության, «պայմանների» և խուսափումների ես կկանգնեմ խղճիս առաջ այնպիսին, ինչպիսին կամ, որպեսզի տվյալ պահին «այստեղ» և «հիմա» լսեմ նրա ձայնը, տրվեմ նրա կանչին և կատարեմ արարքը իմ սրտի խորքից. ես կհարցնեմ, թե ինչ անեմ, որ հիմա և այստեղ կատարեմ «քրիստոնեաբար լավագույնը», կատարյալը Փրկիչ Քրիստոսի առաջ։
Ես դնում եմ այդ հարցը և գցում այն իմ սրտի բացված խորքը։ Եվ կյանքը շարունակում է ընթանալ։ Այդ ժամանակ փափագելին տրվում է ինքնին։ Մարած սիրտն արթնանում է և... արքայի պատմուճանը գցվում է աղքատի ուսերի վրա։
Արքայի պատմուճա՞նը։ Այո՛, քանզի դա ես եմ, իմ մարած սրտով և գթազուրկ բնությամբ, ես նման եմ այն աղքատին, որ նստած է կյանքի ճամփին, առօրյա հոգսերի և հաշվարկների ձյունահողմի մեջ թաղված։ Այդ ինձ է Տերը գտել ցրտից փայտացած ու կիսամեռ. խոնարհվել է ինձ վրա, հագցրել ինձ Իր հանդերձը` որպես լույս, սեր և հայտնություն։ Եվ խղճի ակտի մեջ մարդն Աստծուց ընդունում է նոր կյանքի հայտնությունը, սերը և լույսը։

ՊատրաստեցՊավել ԱՆԱՆՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ