ՄԱՐԴԸ ԴԺԲԱԽՏ Է ՆԱև ԱՅՆ ԴԵՊՔՈՒՄ, ԵՐԲ ՆՐԱ ԲԱԽՏԸ ԲԵՐՈՒՄ Է

Իվան ԻԼՅԻՆ

Ներքին պառակտման վիճակում հայտնված մարդը չափազանց դժբախտ է: Մարդը դժբախտ է նաև այն դեպքում, երբ նրա բախտը բերում է, երբ նրան ամեն ինչ հաջողվում է և կատարվում է նրա յուրաքանչյուր ցանկությունը: Նրան չի ուրախացնում ու չի գոհացնում այն, ինչը հաջողվում է, քանի որ նրա էության մի մասը չի մասնակցում դրան: Երջանիկ լինելու համար նրան չի բավականացնում ներքին զգայարանը: Այդ ներքին զգայարանը կոչվում է հակումների և ընդունակությունների ներդաշնակություն, բնազդի և ոգու միասնություն, համաձայնություն հավատի և գիտելիքի միջև: Մարդը, որն ունի ներքին երկփեղկվածություն, չի կարող երջանիկ լինել: Նրան մշտապես կուղեկցեն հիասթափությունն ու անձկությունը, կհետապնդեն անբավարարվածության զգացումը և վատ հոգեվիճակը: Ձգտելով և չստանալով, պահանջելով ու չգտնելով, նա անընդհատ փնտրում է նորը, չփորձված, բայց հաճելի գրգիռը, և ամեն «խոստում» խաբում է նրան: Նա սկսում է հնարել չլսված բաներ, կորցնում է ճաշակը, խեղաթյուրում արվեստը, աղավաղում մարմնական սերը, և ահա պատրաստ է դիմելու չարիքի բոլոր անդունդներին, փորփրելու արատի բոլոր ծակուծուկերը, որպեսզի իր համար նոր հաճույք գտնի կամ վայելի ինչ-որ չտեսնված զվարճություն: Նրան հնարավոր չէ օգնել, նրան դժվար է շեղել. նա պետք է ցմրուր խմի սեփական անզորության ու սեփական մոլորությունների բաժակը, ինչը ներկայումս կատարվում է աշխարհում: Նա չի գտնի ոչ փարատում, ոչ էլ լիարժեք ու խաղաղաբեր ուրախություն և երբեք էլ չի ըմբռնի, թե ինչ է երանությունը: Իսկ նա, ով մատնված է միայն մասնակի ինքնաներդրմանն իր կյանքում, կապրի հուսալքության մեջ. նրան չի ուրախացնի ոչ մի խնդություն, արևն էլ չի ջերմացնի նրան: Ճիշտ չի լինի, եթե այդ հավերժ դժգոհությունը համարենք նրբաճաշակ և ազնվազարմ անհատականության առանձնահատկություն, որը չի կարող բավարարվել ճղճիմ կյանքով ու սովորական, «երկրային» հաճույքներով: Ներքին պառակտումը, հոգեկան երկփեղկվածությունը և անկատարությունն ամենևին էլ ինչ-որ «բարձրագույն նվաճումներ» չեն, որոնց առջև հարկավոր է միայն խոնարհվել ու որոնց պետք է նմանվել, ընդհակառակը, դա ոգու հիվանդություն է, որն անհրաժեշտ է հաղթահարել: Չնայած հոգեբանորեն դժվար չէ հասկանալ, որ այդպիսի մարդիկ սիրում են երևակայել ու իրենց համարել «գերմարդ»:
Մեզ որևէ հարգանք չի ներշնչում, երբ լորդ Բայրոնի հերոսները հանդես են գալիս այնպիսի գերագույն ինքնազգացումով, ասես մելամաղձությունը նրանց դարձնում է ինչ-որ «կիսաստվածներ»: Անհիմն կլիներ խոնարհվել Ֆաուստի առաջ որպես գերմարդու միայն այն պատճառով, որ Գյոթեն հայտնում է «երկու հոգիների մասին, որոնք ապրում են նրա ներսում ու տենչում պոկվել միմյանցից», և այն բանի համար, որ նա որոշում է ենթարկվել սատանային, որը խոստացել է տալ նրան երկրային բոլոր վայելքները:
18-րդ և 19-րդ դարերի մարդիկ արիություն ունեցան ըմբռնելու և բարձրաձայն արտահայտվելու իրենց ժառանգած հոգևոր պառակտման մասին: Բայց այդ արիությունը նրանց ներշնչեց մեծամտություն, գերագույն հպարտություն և հանդուգն պահվածք: Արդյունքում երկփեղկվածությունը հրամցվում և ընդունվում էր որպես ինչ-որ բարձրագույն նվաճում, գերմարդու և նոր դարաշրջանի հատկանիշ: Տարաձայնությունները հավատի և բանականության միջև Եվրոպայում գոյություն են ունեցել դեռ վաղուց: Հետագայում աստիճանաբար ձևավորվել են քայքայման ու բարոյալքման գովաբանությունը, ակնհայտ ըմբոստացումն Աստծո դեմ, կյանքի պարբերաբար ամայացումը որևէ սրբությունից ու կտրուկ խզումը քրիստոնեությունից:
Ի վերջո այդ խզումն արտահայտվեց Նիցշեի բացարձակ ատելությամբ ու ինքնամոռաց, հանդուգն տոնով և գործնականորեն կիրառվեց վերջին տասնամյակների իրադարձություններում (1917-1953):
Հոգեպես պառակտված և ոչ ամբողջական մարդը դժբախտ է: Եթե նա ընկալում է ճշմարտությունը, ապա չի կարող որոշել` ճշմարտություն է դա, թե ոչ, քանզի անընդունակ է ըմբռնելու ամբողջական ակներևությունը: Եթե ճշմարտությունը մուտք է գործել գիտակցության մեջ, ապա նրա զգացողությունը լռում է և չի արձագանքում, ու նա երես է դարձնում նրանից, համարելով այն «գիտակցության ոչ ակնհայտ բովանդակություն», որի նմանները կյանքում անթիվ են: Նրա մասին կարելի է ասել, որ չի տիրապետում իրեն շնորհված կարողությանը: Տեսնելով Լույսը, նա հասկանում է, որ դա «լույս է», բայց չի խորանում այդ լույսի պայծառության մեջ և մնում է անտարբեր նրա նկատմամբ: Այդպես նա կորցնում է հավատն առ այն, որ մարդուն կարող է տրվել համապարփակ ակներևություն: Նա չի ուզում դա ընդունել նաև ուրիշների մոտ ու դիմավորում է այն ծաղրանքով ու հեգնանքով, և որպեսզի ամրապնդի այդ հեգնանքը, առաջ է քաշում այն ուսմունքը, թե մարդն առհասարակ ընդունակ չէ ստույգ գիտելիքների և դատապարտված է ամենը միայն հարաբերականորեն ընկալելու: Երկփեղկված մարդը լինում է հոգեպես ուժասպառ: Նա ընդունակ չէ համոզմունքներ ունենալու։ Դավանանք պահանջող խնդիրներում նա անզոր է և անօգնական։ Այդպիսին է նա հոգևոր մշակույթի բոլոր բնագավառներում։ Օրինակ, չարի և բարու խնդիրը նա նենգափոխում է հարաբերական-օգտակարի և համեմատական-վնասակարի հարցով (ուտիլիտարիզմ) և լուծում է այդ հարցը` ելնելով պատահական, վերացական նկատառումներից։ Իսկ հոգու խորքում նա համարում է, որ «խելացի մարդիկ» առհասարակ չեն զբաղվում դատարկ, վարկաբեկող խնդիրներով` չարի և բարու հարցով։ Իսկ եթե նա ստիպված է լինում խոսել հայրենիքի և հայրենապաշտության, իրավական ազատության, արդարության մասին, ապա այստեղ էլ հենվում է ռելյատիվիզմի «խելացի» տեսակետի վրա։ Նա առհասարակ կրոն չունի, որովհետև հավատը մարդուց պահանջում է սրտի ամբողջական ակներևությունը, ու չի բավարարվում մասնակի ոչ մի փոխզիջումով ու գաղջ, անտարբեր հանդուրժողությամբ։ Այն ամենը, ինչ նա կարող է գտնել իր մեջ կրոնի համար, «քաղաքավարի չմիջամտելն է» ուրիշի մտածելակերպին, բայց այդ «քաղաքավարության» հետևում, փաստորեն, թաքնված է քամահրանքը խավարապաշտների նկատմամբ, և այդ «չմիջամտելը» կարող է ամեն վայրկյան վերածվել «նախապաշարմունքների, սնահավատության ու կղերականության դեմ թշնամական պայքարի»։ Հոգևոր մշակույթի միակ բնագավառը, որը նա պատրաստ է խրախուսելու, արվեստն է, հատկապես եթե նա մոռանում է իր վսեմ ծառայության մասին ու ձգտում է հաճոյանալ նրա քմայքներին։ Բայց այդ ժամանակ նա պետք է հրաժարվի սեփական առողջ ու խոր արմատացած ավանդույթներից, որոնք պահանջում են ամբողջական հայեցություն և ոգևորություն, ու կանգնի մասնակի, պայմանական ու հարաբերական մտահղացումների ճանապարհին։ Պառակտված մարդն ամբողջ կյանքում հավասարակշռություն է պահպանում երկու դատողությունների միջև` օգուտի, որը նշանակում է «խելք», «խելացի» բառերով, և րոպեական քմայքի, ինչին հաճույքով է տրվում «տրամադրության» անվան տակ։
Եթե նրան հաջողվում է հավասարակշռություն պահպանել, ապա նրա գոյությունը դառնում է հանդուրժելի, իսկ եթե ոչ, ապա դառնում է մելամաղձության զոհ և քարշ տալիս իր ողորմելի գոյությունը։ Եթե նա սիրում է, ապա մշտապես անվստահ է իր սիրո մեջ, քանզի այն միակողմանի է և մասնակի։ Իսկ եթե նա չի սիրում, ապա նրա չսիրելն էլ նույնչափ գաղջ է և ստեղծագործաբար անզոր։ Այդ մասին մարգարեաբար է ասել Լերմոնտովը.
Պատահաբար ենք ատում և սիրում,
Չզոհաբերելով ոչինչ
չարին ու բարուն,
Եվ տիրում է հոգում ինչ-որ գաղտնի
մի սառնություն
Երբ արյան մեջ կրակն է վառվում։
Եթե այդպիսի մարդն ասում է «այո», ապա դա թերի «այո» է, որի հետևից մութ ու կասկածելի ուրվականի պես նայում է «ոչը», իսկ եթե նա հրաժարվում է և ասում «ոչ», ապա հրաժարումն էլ նույնչափ պայմանական է ու ոչ վերջնական։ Նա զրկված է հոգևոր բնավորության ամենակարևոր ու թանկագին հիմքից` կյանքի միասնական, միակ, համախմբող կենտրոնից։ Հասուն հոգևոր բնավորությունը նման է ամուր, հաստատուն քաղաքի, որի կենտրոնում գտնվում է միջնաբերդը. այստեղ կառուցված է Աստծո տաճարը զոհասեղանով, որի վրա վառվում է անշեջ կրակը։ Հենց դա էլ քաղաքի սրբազան կենտրոնն է, որտեղից իրենց կրակն են առնում բոլոր ընտանեկան օջախները։ Նրա մեջ կողք կողքի գոյակցում են մի քանի «կենտրոններ». դրանցից ոչ մեկին նա չի խոստանում հավատարմություն ու երևակայում է այդ պատճառով, իբր ինքը վեր է որևէ դավաճանությունից ու մատնությունից։ Հենց որ այդ «կիսակենտրոններից» մեկը (կամ, ավելի ճիշտ, մեկն այդ «տեսակետներից») դառնում է անհարմար կամ անբավարար, նա «տեղափոխվում է ուրիշ բնակարան» ու նորից տեղավորվում բոլոր հարմարություններով, ոչ մի բանով չկաշկանդված, ամեն ինչի պատրաստ, ոչ մի բանի չհավատացող, ոչինչ չսիրող, միշտ ինքնահավան ու դավաճանելու հակված։ Եվ դրա հետ մեկտեղ նա բոլորովին չի ըմբռնում ո՛չ սեփական իրական վիճակը, ո՛չ սեփական ահավոր դժբախտությունը, ու եթե որևէ մեկը փորձի բացատրել նրան իր հիվանդությունը, նա չի ցանկանա լսել, իսկ եթե Աստծո շողը լուսավորի նրա հոգին, ապա նա կկկոցի իր աչքերը, որ չտեսնի ճշմարտությունը։
Այդ երկփեղկվածությունը ժամանակակից մարդու մեջ հենց սկզբից հղի էր գալիք բարոյալքումով։ Նա առաջացավ այն դարաշրջանում, երբ Եվրոպան ժխտեց ավտորիտար կրոնը և տրվեց ազատ հետազոտման և ազատ մտքին։ Ազատ հետազոտությունները կարող էին միանգամայն զուգակցվել ու համաձայնվել քրիստոնեական կրոնի հետ` ճանապարհը, որը նշել էր Բարսեղ Կեսարացին իր «Վեցօրյայում»։ Մարդուն հենց սկզբից Աստծո կողմից տրված ու մատնանշված է եղել ընկալել աստվածային հայտնությունը ոչ միայն Աստվածաշնչից և ոչ միայն անձնական հոգևոր գործունեությունից` սիրուց, խղճից, աղոթքից, մշակութային ստեղծագործումից, այլև Աստծո ստեղծած բնությունն ու մարդուն զննելիս, որոնց նվիրական էության մեջ դրված է Արարչի վեհ ծրագիրը։ Սակայն պատմականորեն զարգացումն ընթացավ այլ ուղիով։ Սկսվեց սեկուլյարիզացիայի (աշխարհականացման) ընթացքը. կաթոլիկ եկեղեցին վստահություն չուներ ազատ հետազոտող մարդու նկատմամբ ու ձգտում էր սահմանափակել կամ առհասարակ խեղդել այդ վտանգավոր ազատությունը, իսկ հետազոտողները սկսեցին ընկալել այդ եկեղեցական խնամակալությունը որպես անտանելի մի բեռ։ Եվ ահա մարդիկ ուղղվեցին առ բնությունը լարված հետաքրքրությամբ ու բնական հարցասիրությամբ, բայց երես շրջեցին եկեղեցական քրիստոնեությունից։ Իսկ մեկ անգամ շուռ գալով քրիստոնեությունից, նրանք հրաժարվեցին և նրա շնորհներից, առաջին հերթին` քրիստոնեական սիրուց ու սրտի հայեցությունից։ Այսպիսով, հայեցությունը փոխարինվեց հետազոտումով, իսկ հետազոտումը դարձավ աշխարհիկ, կարճատես և ինքնահավան. այն կատարվում էր մեծագույն ջանքով և ոգևորությամբ, բայց դառնալով դեպի զգայական աշխարհ` նա սկսեց ավելի հեռանալ քրիստոնեական ոգուց։ Նա էլ ավելի շատ սկսեց ազատվել կրոնական նախադրյալներից, համարելով դրանք «էմպիրիկորեն ոչ հարկավոր վարկածներ» կամ նույնիսկ ուղղակի խոչընդոտներ։ Բնության ուսումնասիրումն արդեն «Աստված» հասկացության կարիքը չէր զգում որպես բացատրող վարկածի, և, ի վերջո, գտավ, որ իր «բացատրություններն» առավելապես հաջող են, երբ նա հրաժարվում է առհասարակ աստվածային գաղափարից։ ՈՒ միայն փիլիսոփաներն էին փորձում խոսել Աստծո մասին, սակայն նրանց այդ կարծիքները ևս դառնում էին է՛լ ավելի անորոշ և աղքատ, քանզի ռացիոնալիզմն անընդհատ բարձրացնում էր սեփական արգելադրությունները և խստորեն պահանջում հետևողականություն, հետզհետե փոխարկելով Աստծո գաղափարը «ընդհանրապես սուբստանցիայի» կամ առհասարակ «հոգու» գաղափարի, խուսափելով «բացարձակի» մասին խնդրից և ընկնելով աղքատամիտ ռելյատիվիզմի գիրկը։ Այսպիսով, քրիստոնեության սրտագին հայեցությունը և Աստծուն ջերմությամբ զննող ու քննող բանականությունը հետզհետե վերածվեցին վերացական գիտակցության, չոր դիտող ու վերլուծող մտածողության, «ինդուկցիայի»։ Այդ մեթոդը սրվել է սկզբում արտաքին, նյութական բնությունն ուսումնասիրելիս, իսկ հետո տեղափոխվել ներքին` հոգևոր-ոգևոր աշխարհ, ու նրա հետևողական կիրառումը չէր կարող չտանել գիտելիքների աղքատացման ու ամայացման։ Սեփական բնությունն աստիճանաբար վերածվեց վերլուծման ենթարկող գիտակցության, անհիմն կապազերծված կամքի և ինքնապահպանման անհոգի բնազդի։ Մնացած բոլորը հեգնորեն մերժվում էին` և՛ «սին» հավատը և ստեղծագործ հայեցությունն իր «անհիմն ցնորատեսությամբ», և միայն այս ու այնտեղ կարելի էր նկատել անտեղի ամոթխածություն, երբ խլացած ու ծաղրի ենթարկած սիրտը լուր էր տալիս իր մասին։ Այդպիսին է ժամանակակից մշակութային ճգնաժամը։ Դա ոչ ամբողջական ոգու, ճեղքված, քայքայված մարդու ճգնաժամն է։ Ինչքան շուտ մարդիկ ըմբռնեն դա, այնքան լավ։ Ինչքան առնականորեն, ինչքան հստակ ու խիստ ձևակերպվի դա, նկատի առնվի ու կշռադատվի մինչև վերջին եզրակացությունը, այնքան շուտ կսկսվի ճգնաժամի հաղթահարումը։ Մարդը պետք է վերամիավորվի իր սեփական էության հետ։ Նա պիտի հավաքի սեփական բնության տարրալուծված մասերն ու անդամներն ու ցողի նրանց ապաքինման «կենդանի ջրով», ինչպես դա նկարագրվում է հեքիաթներում։ Բայց այստեղ վերամիավորվում է ոչ թե մարդու մարմինը, այլ հոգին, և այդ ապաքինման համար նա պետք է տառապի և աղերսելով ստանա Սուրբ Հոգու շնորհը։ Մարդկային միտքը պետք է գտնի հավատի ուղին, ոչ թե սնահավատության, որը սարսափեցնում է մեզ, ոչ թե դատարկամիտ բաների, որոնք բացահայտում են մեր հիմարությունը, այլ դեպի հայեցողական, բանական ու պայծառ հավատի։ Մարդը պետք է հաղթահարի իր մեջ կեղծ ամոթխածությունը և չամաչի սեփական սրտից։ Միտքը պետք է հաշտվի ստեղծագործ, առարկայական երևակայության հետ ու նորից դառնա հայեցող, ինտուիտիվ (կռահող) և խորաթափանց։ Ձևական ու սանձազերծ կամքը պետք է ենթարկի իր սրտին ու խղճին։ Այդ դեպքում գիտակցությունը կսովորի դիտել և տեսնել ու կդառնա բանականություն, իսկ հայեցող բանականությունը կսկսի ենթարկվել սրտին, այնպես որ բոլոր ուղիները կտանեն դեպի սիրտ ու սկիզբ կառնեն սրտից։ Քանզի սրտի հայեցությունը, խղճին ենթարկված կամքը և հավատով լի միտքը մեր ապագայի երեք մեծագույն զորություններն են, որոնք կհաղթահարեն բոլորի անլուծելի խնդիրները, ինչպես անսիրտ ազատության, այնպես էլ տոտալիտարիզմի, որը դեմ է սրտին։ Այդ խնդիրները լուծելու համար անհրաժեշտ է ամբողջական, ապաքինված, կատարյալ մի մարդ, որ պատգամել է մեզ Ավետարանը։ Եվ նա, ով կնայի հեռուն հոգեպես բաց աչքերով և կաղերսի` ապավինելով մեր ապագային, կկարդա մեր ապագայի նեղ դռան վերևում հասարակ և իմաստուն մի կոչ. «Բժշկվի՛ր»։
Պատրաստեց Պավել ԱՆԱՆՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ