Տոպրակ պետք ա՞. Նորայր Գրիգորյան

Մարդո՛, անխի՛ղճ Մարդո, դու հենց այնպես չանցար Արաքսը: Արաքսի եզրին բուն դրած քոչվորի ահ ու սարսափն էիր: Մորթում, սրախողխող էիր անում՝ իրենց ձեռքերի սեփական յաթաղաններով: Քոնը չէիր կեղտոտում: Քոնը հազար տարի առաջ քո նախապապերի ձեռքով անցած սրբություն էր: Իրենցը՝ մորթելու, մորթելուց հետո շեղբը լիզելով մաքրելու, քոչվորի կրքերին հագուրդ տալու համար էր: Ու դու ո՞նց անխիղճ չդառնայիր, ո՞նց Անխիղճ մականունը չվաստակեիր: Քո ձայնից, ստվերից, քո ձիու մանրիկ քայլերից քեզ ճանաչում էին, ու թե չէին հասցնում փախչել, ծնկում էին ոտքերիդ առաջ, աղաչում, աղաչանքը մնում էր բերաններում, իրենց ձեռքով քեզ հանձնած յաթաղանի խզոցով կտրվում: Անխի՜ղճ Մարդո:

- Ես անխիղճ չեմ,- մի անգամ իր Էրգրի գյուղը հիշեցնող գյուղամիջում ասաց Մարդոն,- գուցե անխիղճ եմ, որ հող ու ջուրս թողած՝ ծվարել եմ այս լեռան փեշին, որ ճամփեքը բացվեն, վերադառնամ:

Թեև իր նոր գյուղից Արարատը, Հայկական պարը կարծես ափի մեջ լինեին, բայց դաշտը, Արաքսը ձգում էին: Ամեն առավոտ, ամեն իրիկուն Մարդոն մտքում կապում էր ճամպրուկը, սակայն վերջնական վճիռը չէր կայացնում: Մի առավոտ էլ՝ հագած- կապած գնաց գրասենյակ, նախագահից բեռնատար խնդրեց, քոչը, եղած-չեղածը բարձեց ու՝ Երվանդաշա՛տ, ու՞ր ես, գալիս եմ: Երվանդաշատի հնաբնակ թուրքերից մեկը ճանաչել էր Մարդոյին՝ մեքենայի թափքում կանգնած: Գիշերը մի քանի թուրք ընտանիք անձայն ու անհասցե փախել էին գյուղից:

Ուրբաթ լուսաբացին Մարդոն, թոռան ձեռքը բռնած, գնացել, կանգնել էր Ախուրյան և Արաքս գետի խառնարանի մոտ:

-Նայի՛ր,- ասել էր,- աշխարհում այսպիսի գեղեցկություն չկա, այսպիսի խորհրդանշական հրաշք էլ չկա: Սա Հայաստանն է, Միացյալ Հայաստանը: Այս գետերի երկու ափն էլ Հայաստանն է: Կորուսյալ երկիր չկա, կա կորուսյալ միտք: Քանի միտքը սթափ է, երկիրն ամբողջական է: Ես որ մեռնեմ, ինձ կթաղեք այս խառնարանին շատ մոտիկ:

Արմանը ուրբաթ օրերին այցելում էր պապի՝ Մարդոյի գերեզմանին, նստում էր տապանաքարին և նայում Ախուրյանի ու Արաքսի ջրերին, որ խմորվում էին, գրկախառնվելուց պտտվում, պտտվոմ, պտտվում ու բաժանվում էին դանդաղ, հանգիստ, դառնում մեկ գետ, մեկ ընթացք, մեկ հուն: Գալիս էր, երբ պիտի բացակայեր գյուղից, գալիս էր, երբ վերադառնում էր: Այդ ուրբաթ, երբ հերթական անգամ նայում էր ջրերին, խոսում պապի հետ, հանկարծ դիմացի սարին խճաքարերից սարքած մի թուրքերեն գրություն նկատեց: Նկարեց, ուղարկեց թուրքագետ ընկերոջը, որ թարգմանի: Քիչ հետո ընկերը պատասխանեց՝ մեր հայրենիքի սահմանը: Արմանը կատաղությունից քիչ մնաց սահմանն անցներ ու եկեղեցու կիսավեր պատի հովին պառկած ասկյարներին էն աշխարհն ուղարկեր:

«Թուրքի մթագնած ուղեղի փայլատակում,- մտածեց Արմանը,- ոնց որ սուլթանն իր ճակատին գրի՝ սուլթանի ճակատ, ասկյարն իր շալվարին ՝ ասկյարի շալվար, հարճն իր կրծքին՝ հարճի կուրծք: Սրանով են ապացուցում, որ իրենք հայրենիք ունեն:

Ո՞ր մեկի վրա գրեն՝ Կոստանդնուպոլսի Սուրբ Սոֆիա եկեղեցու պատերի՞ն, Կիլիկիան ողողող ծովի ալիքների՞ն, թե՞ Կիպրոսի բարեբեր լեռներին»:

Հանկարծ ծիծաղելի մի միտք հղացավ ու բարձրաձայնեց՝ պա՜պ,ա՜յ պապ, չլինի՞ քո տապանաքարին էլ գրեմ՝ պապիս տապանաքարը:

Ու ինքը պապի փոխարեն պատասխանեց՝ ո՞վ չգիտե, որ սա իմ տապանաքարն է, բայց աշխարհը գիտե, որ դիմացի լեռն իրենց հայրենիքը չէ:

Գրել են, որ ավելի շատ կասկածելի դարձնեն՝ իրե՞նցն է, թե՞ իրենցը չէ:

Արաքսի և Ախուրյանի զրնգացող ջրերը Արմանին հանեցին հերթական թուրքաստեղծ մղձավանջից: Սակայն խճաքարերը, կարծես, սարի փեշից մեկ առ մեկ թափվում էին իր գլխին: Այդպես եղել էր մեկ էլ՝ իր պապի, նախնիների ծննդավայրում:

…Մենակ, առանց ուղեկցողների, զբոսաշրջիկների խմբերից զերծ՝ գնացել էր Մուշ, որ առավոտյան ճամփա ընկնի նախնիների ծննդավայր Խասգյուղ: Գիշերել էր Երևանում ծանոթացած ծպտյալ հայի տանը: Առավոտյան մշեցի հայը խնդրել էր, որ մենակ չգնա, որ ինքը կամ իրեն վստահելի ծպտյալ հայերից մեկն ուղեկցի նրան: Արմանը մերժել էր և մենակ հասել Խասգյուղ:

Խասգյուղն արդեն քրդաբնակ քաղաք էր, ու գրեթե ոչինչ չէր հիշեցնում Մարդո պապի պատմություններից: Քաղաքի կենտրոնում, ուր 120-130 տարի առաջ իրար հետևից շարված էին տեղաբնակ հայերի առևտրի կրպակները, այժմ խանութներ էին, մասնավոր տներ, տարբեր կառույցներ: Միայն Մեղրագետն էր մնացել նույնը՝ չփոխված հունով ու վճիտ ջրերով, որոնց մեջ լողացող ձկները, կարծես օդի մեջ, աչքերիդ դեմ էին լողում, և որոնց նախնիներից շատերը կեր էին դառնում քրդերին՝ այն ժամանակ, նախամարդու ստեղծած ձկնորսական եղանակով: Նրանք՝ քրդերը, երկար փայտերի ծայրերին սրած երկաթ էին ամրացնում և ուժգին հարվածով խրում ձկների մարմինների մեջ: Արմանը գետափին նկատեց մի պատանու, ով նույն գործով էր զբաղված:

Պատանու դիմագծերը ո՛չ քրդի էին, ո՛չ թուրքի, բայց Արմանը կտրականապես որոշեց չմոտենալ պատանուն: Քիչ այն կողմ նկատեց գլգլացող մի աղբյուր՝ գրեթե մի գրկաչափ ջրով: Վախվորած մոտեցավ: Հունը սև էր, ջուրը՝ առատ:

Ինքն է: Սևակ անունով աղբյուրը:

Երբ խասգյուղցիները գնում էին պանդխտության, հարազատներին հրաժեշտ էին տալիս Սևակի մոտից:

Երեք բուռ ջուր էին վերցնում, խմում, երեսները լվանում ու հրաժեշտ տալիս: Վերադարձին էլ՝ առանց նույն բանն անելու չէին մտնում հարազատ օջախ:

Արմանը դողացող ձեռքերը սարքեց բուռ, նայեց ջրին ու շշնջաց.

-Մարդո պապ, սա՝ քո փոխարեն:

Գլգլացող արցունքների հետ ագահորեն խմեց Սևակի անուշ ջուրը, որ վերջին շնչում ցանկացել էր Մարդո պապը:

Ժամանակին այդ աղբյուրի դիմաց գտնվում էր Խասգյուղում ու Մշո դաշտում հայտնի՝ Բդեների խանութը: Այն շուկայի երեսունից ավելի խանութներից հայտնի էր նրանով, որ չճարվող բան չկար այնտեղ: Այժմ գրեթե նույն տեղում գոյացել էր ժամանակակից մի շինություն, ուր դարձյալ ամեն ինչ ճարվում էր:

Արմանը, Խասգյուղ մտնելուց առաջ, մոտավորապես նշան էր արել իրենց՝ Գավռցոց կոչվող թաղը և որոշել այնտեղից մի բուռ հող տանել պապի գերեզմանին:

Այդ մտքով տարված՝ մտավ դիմացի խանութ, փորձեց հասկացնել խանութպանին, որ տոպրակ է ցանկանում գնել: Խանութպանը, որ Ստամբուլից եկած մի փորձված թուրք էր, անմիջապես գլխի ընկավ, որ այցելուն հայ է:

Արմանը, ակամա, հայերենով երկու անգամ կրկնեց.

-Տոպրակ եմ ուզում, տոպրա ՛կ:

Թուրքը, որ լավ գիտեր, թե հայերը տոպրակ են ուզում՝ իրենց նախկին բնակավայրից հող տանելու համար, իբր չհասկանալով՝ նորից կրկնել տվեց Արմանին ասածը: Արմանը նորից՝ տոպրա՜կ, տոպրա՜կ:

Հանկարծ թուրքը կատաղած, ձեռքի անկանոն շարժումներով սկսեց բղավել Արմանի վրա, թուրքերենով ինչ-որ բաներ ասել, հայհոյել: Արմանը հասկանում էր, որ հայհոյում է, բայց գլխի չէր ընկնում՝ ինչի համար:

Նա հանկարծ շրջվեց ու նկատեց այն պատանուն, որ Մեղրագետում ձուկ էր որսում: Պատանին Արմանին հարցրեց.

-Հըյի՞ս:

Արմանը գլխի դրական շարժում արեց, ապա պատասխանեց.

- Հա՛յ եմ, հա՛յ: Ի՞նչ է ասում այս մարդը, ինչո՞ւ է այսպես գոռգոռում:

Տղան բացատրեց, որ «տոպրակ» թուրքերեն «հող» է նշանակում, որ խանութպան թուրքն ասում է, որ դուք հող չունեք, դուք անհավատ եք, իսկ անհավատներին պետք է վերացնել…

Արմանը դուրս եկավ խանութից, խնդրեց պատանուն՝ իրեն ուղեկցել, սակայն պատանին, ձեռքն օդի մեջ թափահարելով, հրաժեշտ տվեց և անհետացավ դիմացի նրբանցքում:

…Խճաքարերի հետ խանութպան թուրքի անհասկանալի բառերը թափվում էին Արմանի գլխին: Գուցե միայն պապի տապանաքարը հենարան զգալու բնազդը Արմանին կհաներ այդ մղձավանջից, եթե ուղեղը հանկարծ չշանթահարվեր երևանյան սուպերմարկետների գեղեցկատես աղջիկների` աղերսալի ու կարծես մեղավոր ձայներից, որոնք անգամ մեկ տուփ լուցկի գնելիս ասում են. «Տոպրակ պետք ա՞»:

Ձայները, աղմուկ դարձած, կրկնվում են.

-Գյավուրը հող չպիտի՜ ունենա…

-Տոպրակ պետք ա՞…

Փորձեց ներքաշվել գետերի խառնարանի աղմուկի մեջ, սակայն նորից շանթահարող ձայները.

-Գյավուրը հող չունի՜…

-Տոպրակ պետք ա՞…

Ու հանկարծ սկսեց խղճալ գեղեցկատես վաճառողուհիներին, և նույնիսկ՝ սիրել: Մանավանդ, նկատել էր, որ այդ աղջիկներից շատերը օտարներին նրանց իսկ լեզվով հաճելիորեն պատասխանում են: Նրանք իրենց տերերի համար ընդամենը նվաստ վաճառողուհիներ են, որ պիտի առաջին հերթին հաճախորդին հարց տան. «Տոպրակ պետք ա՞»: Չէ՞ որ տոպրակը փող է, իսկ հողը՝ ոչինչ…

…Արմա՛ն, խե՜ղճ Արման, ո՜նց են թափվում խճաքարերը գլխիդ, ո՜նց ես կծկվել, գլուխդ առել ափերիդ մեջ…

Պապդ՝ Մարդոն որ իմանա, քանի՞ անգամ շուռումուռ կգա գերեզմանում, Արմա՛ն, խե՜ղճ Արման:

Իսկ Ախուրյանը հոսում, գալիս՝ գրկախառնվում է Արաքսին, խմորի նման պտտվու՜մ, պտտվու՜մ, պտտվու՜մ ու բաժանվում՝ մեկ գետ դարձած:

Ո՞ւր է հոսում՝ չգիտեմ…

Մեկնաբանություններ