«Ֆրանց Վերֆելը մեր ցավը դարձրեց համաշխարհային ընթերցողի սեփականությունը»

Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շրջանակում թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում, թե՛ ընդհանրապես օտար երկրներում լույս են ընծայվել մեծ թվով շքեղ հրատարակություններ, որոնք հիմնականում ներկայացնում են ցեղասպանության արհավիրքները: Չեն շրջանցվել նաև հերոսական էջերը` Վանի, Սասունի, Շապին Գարահիսարի, Մուսա լեռան ինքնապաշտպանական դյուցազնամարտերը: Մուսա լեռան հերոսամարտի 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումների շրջանակում պետական պատվերով վերահրատարակվել է ավստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» հայտնի վեպը` Պարույր Միքայելյանի թարգմանությամբ: Գրքի շնորհանդեսը տեղի ունեցավ Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում (ԳԱԹ): Ցուցադրվեցին նաև Մուսա լեռան հերոսամարտին նվիրված վավերագրական ֆիլմ և թանգարանի ֆոնդերում պահվող այն նյութերը` փաստաթղթեր, իրեր, լուսանկարներ, հրատարակություններ, ձեռագրեր, որոնք առնչվում են Ֆրանց Վերֆելին և Մուսա լեռան հերոսամարտին:

Գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն, գրող, գրականագետ ԿԱՐՈ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ մեզ հետ զրույցում ասաց, որ «Մուսա լեռան 40 օրը» գրքի 2015-ի հրատարակությունում առանձին նշված է թարգմանչի անունը: Շիրակցի թարգմանիչ, բանաստեղծ Պարույր Միքայելյանի անունը երկար տարիներ մոռացության է մատնվել: Հեղինակ է արժեքավոր բազմաթիվ թարգմանությունների (Շիլլերի բալլադները, Հայնեի երկերը, Գյոթեի «Ֆաուստը», Պուշկինի ու Լերմոնտովի ստեղծագործությունները և այլն): Եղել է գրողների միության քարտուղարներից մեկը: 1977-ին հայ զբոսաշրջիկների խումբ է տարել Հունաստան և այնտեղից որդու` այդ ժամանակ օտար լեզուների ասպիրանտ Վահրամի հետ անհետացել է:

«Մեզ հայտնի է միայն, որ Հունաստանից ինչ-որ կերպ անցել է Կանադա, դրանից հետո կորել են հետքերը: Գոնե այսօր մենք գիտենք, որ շատ շատերը ընդդիմադիր էին, այլախոհ, չէին համակերպվում: Իսկ Պարույր Միքայելյանին վստահված էր նաև գրողների միության քարտուղարի պաշտոնը: Պատկերացրեք այդ տարիներին ստեղծագործական միությունները, մանավանդ գրողների միությունը ինչ մեծ նշանակություն ունեին խորհրդային գաղափարախոսության, քարոզչության առումով: Ազգային անվտանգության ծառայությունն ամեն ինչ արեց, որ այդ մարդը պարզապես ջնջվի մեր տարեգրությունից: Իրենց լեզվով ասած` պարտակեց այդ խայտառակությունը: Եթե թերթեք խորհրդային տարիներին լույս տեսած տեղեկատուները, հանրագիտարանները, ոչ մի տեղ նրա անունը չեք տեսնի: 88-ի երկրաշարժից հետո, մանավանդ, երբ ռեժիմն իր վերջին ամիսներն էր ապրում, ոմանք սպասում էին, որ նա կհայտնվի: Բայց մինչև այժմ էլ հարազատները ոչ մի լուր չունեն»,- ասաց Կարո Վարդանյանը:

Անդրադառնալով «Ինչո՞ւ ենք այսքան ուշ բարձրաձայնում խորհրդային տարիներին մոռացության մատնված մտավորականի անունը» հարցին` ասաց, որ խոսել է մասնագիտական շրջանակներում, վերջին շքեղակազմ հրատարակությունը առիթ դարձավ բարձրաձայնելու թարգմանչի անունը, ինչը, իհարկե, շատ քիչ է: Վաստակավոր մտավորականին, նրա ստեղծագործական գործունեությանը հաջորդիվ անդրադառնալու են առանձին միջոցառումներով:
Ինչ վերաբերում է բուն վեպին, Կարո Վարդանյանը նկատեց, որ ցեղասպանությանն անդրադարձող բազմաթիվ վեպերի մեջ «Մուսա լեռան քառասուն օրը» շարունակում է մնալ աշխարհում ճանաչված ամենաերևելի վեպը, ամենից շատ հրատարակվածը. «Այս վեպն ավելին արեց, քան ցեղասպանության ճանաչմանն ու դատապարտմանը նվիրված կուսակցական, պետական, քաղաքական տասնյակ ու տասնյակ ձեռնարկները: Այս վեպը աշխարհը սիրեց: Պատահական չէ, որ թուրքերը գերպետական ջանքեր են գործադրել, տասնյակ միլիարդներ են ծախսել` կանխելու համար «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի էկրանավորման բազմաթիվ փորձերը»:
«Մուսա լեռան պաշտպանությունից այնքան ոգևորված էի, որ ցանկանում էի օգնել հայերին` գրելով վեպ և պատմելով այդ իրադարձությունը ամբողջ աշխարհին»,- ասել է Ֆրանց Վերֆելը։

Վեպը 1933-ին լույս է տեսնում գերմաներեն, 1934-ին արժանանում տարվա լավագույն վեպի միջազգային մրցանակին: Երկու տարի անց` 1935-ին թարգմանվում է անգլերեն, տարածվում տասնյակ երկրներում: Նույն թվականին ամերիկյան «Metro-Goldwyn-Mayer» առաջատար կինոստուդիան սկսում է էկրանավորումը, անգամ հրավիրում է մրցակից կինոընկերության ռեժիսոր Ռուբեն Մամուլյանին: Պատվիրում են տարազները, Սիրիայում Մուսա լեռը հիշեցնող տարածք գտնում, որտեղ պետք է նկարահանվեին հիմնական տեսարանները: Լուրը հասնում է Թուրքիա: Կարո Վարդանյանը նշեց, որ անձամբ Քեմալ Աթաթուրքն է հնարավոր բոլոր միջոցներով կանխել այդ փորձը` կաշառքով, շանտաժով, դիվանագիտական ճանապարհներով (արդեն սկսվել էր թուրք-ամերիկյան մեղրամիսը). «Հետագա տարիներին տասնյակ նախաձեռնություններ են եղել Հոլիվուդի տարբեր կինոստուդիաների կողմից, Հռոմում է փորձ արվել նկարահանելու, 60-ականներին մեր հայրենակից Անրի Վեռնոյն է սկսել նկարահանել, ընդ որում, վեպը սցենարի էր վերածել դարձյալ մեր հայրենակից Անրի Թրուայան, գլխավոր դերը վստահվել էր Էնթոնի Քուինին: Բոլոր այս նախագծերը Թուրքիան մեզ ծանոթ ձեռագրով կանխել է»:
Վերջին շրջանում լուրեր տարածվեցին, որ Մել Գիբսոնը նկարահանելու է Վերֆելի վեպը: Բագրատյանի դերում խաղալու է Սիլվեսթր Ստալոնեն: Հետո հերքվեցին այդ տեղեկությունները: Կարո Վարդանյանի կարծիքով` սուտ տեղեկության մասին այդքան չէր գրվի. «Այս վեպը մեծ գլխացավանք է Թուրքիայի համար: Հայ հեղինակների գործերը հիմնականում մնացել են հայկական շրջանակներում, Ֆրանց Վերֆելի անդրադարձը մեր ցավը դարձրեց համաշխարհային ընթերցողի սեփականությունը, որ շատ կարևոր է մեզ համար»:
Հայաստանում վեպը բավական երկար լռության է մատնվել, հայ ընթերցողի սեղանին է դրվել 1964-ին: Պարույր Միքայելյանի անհետանալուց հետո գրքի հետագա հրատարակություններում չի նշվել թարգմանչի անունը:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Ֆրանց Վերֆելի լուսանկարները` ԳԱԹ-ի ցուցանմուշների ֆոնդից

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ