«Պատմամշակութային հուշարձանների աղավաղումը ապացուցող որևէ հիմք չկա»

«Ո՞րն է ավելի կարևոր. պատմամշակութային հուշարձա՞նը, թե՞ ճանապարհը» («Իրատես», թիվ 65, հոկտեմբերի 27-29) վերնագրով հոդվածում անդրադարձել էի Կարմիր բլուր պատմական հուշարձանի «վրայով» անցնող «Հյուսիս-հարավ» ճանապարհին` փաստելով, որ այդ մասում հայտնաբերված դամբարանների ուսումնասիրման համար ժամանակը չի բավարարելու: Այսինքն, պատմամշակութային այդ եզակի գտածոն, որը ոչ միայն հայ, այլև ողջ մարդկությանը բացառիկ տեղեկություններ է հաղորդելու, մնալու է ճանապարհի «տակ»: Այս խնդրի առնչությամբ մեզ հետ զրույցում իրենց տեսակետն էին ներկայացրել հնագետները, ովքեր միանշանակ ընդգծել էին, որ պեղումների համար տրված ժամանակը միահամուռ պետք է երկարաձգել, այնինչ «Հյուսիս-Հարավ»-ի պատասխանատուները և ճանապարհի շինարարությունը ֆինանսավորող համաշխարհային բանկը շտապում են:
«Իրատես»-ը փորձեց լսել նաև Պատմության և մշակութային հուշարձանների պահպանության գործակալության տեսակետը: Նախապես նշել էինք, որ հայ իրականությունում քիչ չեն դեպքերը, երբ պատմամշակութային հուշարձաններն աղավաղվում են կամ, որ ավելի վատ է, իսպառ ոչնչացվում: Մեր այս դիրքորոշմանը գործակալությունը, բնականաբար, չէր համաձայնել: «Պատմամշակութային հուշարձանների աղավաղման վերաբերյալ Ձեր հարցադրման բովանդակությունը որևէ ապացուցող հիմք չունի և կոնկրետ չի կարող վերագրվել Կարմիր բլուրին, հակառակ դեպքում հուշարձանի տարածքում պեղումներ չէին լինի»: Կամ մենք ենք երկնքից «ընկել», կամ գործակալության ներկայացուցիչները: Փաստորեն, Երևանի սրտում տասնյակից ավելի պատմամշակութային շենքերի ոչնչացումը «ապացուցող հիմք» չէ՞, թե՞ Աֆրիկյանների տան անհասկանալի տեղափոխումը, Փակ շուկան «Սիթիի» վերածելն է մեր երևակայության արդյունքը: Պարզվում է, հասարակական տարբեր խմբերի, անհատների բողոքներն այս տարիներին ևս ոչինչ չեն հուշել Պատմության և մշակութային հուշարձանների պահպանության գործակալությանը: Այստեղ չեն տեսնում ու չեն լսում:
Անդրադառնալով Կարմիր բլուրին, նախարարությունից մեզ փոխանցեցին, որ «Հյուսիս-Հարավ» ավտոճանապարհի նախնական ուղեգիծը հաստատվել է ՀՀ կառավարության կողմից 2009 թ., որի ուղեգծի շրջակայքում ՀՀ կառավարության 2009 թ. օգոստոսի 6-ի «Հյուսիս-Հարավ ճանապարհային միջանցքի շինարարության մասին» N 968-Ա որոշմամբ կասեցվել են շինարարական և հողահատկացման աշխատանքները, ինչից հետո ավտոճանապարհի պաշտպանական գոտիներում իրականացվում են հնագիտական աշխատանքներ: Թերևս առավել ուշագրավ է գրավոր հարցման այն պատասխանը, որը փաստում է, որ շինարարություն իրականացվող այս հատվածում ժամանակին պեղումներ կատարվել են: Մինչդեռ մեր նախորդ նյութում հնագետները հակառակն էին պնդում: «Դեռևս 1990-ական թթ. Կարմիր բլուրի այս եզրամասում` գերեզմանոցին հարող մի մասում, իրականացվել են պեղումներ, որից հետո թույլատրվել է այդ մասի հողի օտարում: Ավտոճանապարհի Կարմիր բլուրի հատվածը գտնվում է 1939-1975 թթ. ՀՀ ԳԱԱ և ԽՍՀՄ պետական Էրմիտաժի համատեղ արշավախմբի (ղեկավար՝ ակադեմիկոս Բորիս Պիոտրովսկի) պեղումների շնորհիվ բացված Թեյշեբաինի քաղաքատեղիի միջնաբերդի և քաղաքատեղիի թաղամասերի արևմտյան կողմում՝ Չարբախի գերեզմանոցի սահմանագլխին, որտեղ մինչ ներկա պեղումները հնագիտական հազվագյուտ գտածոներ չեն հայտնաբերվել»: Զարմանալի է, ինչպես է հնարավոր՝ հնագետների մի խումբ ֆանտաստիկ գտածոներ է հայտնաբերում, մյուսներն արժեքավոր ոչինչ չեն գտնում: Գուցե ժամանակի իշխանություններն ամենևին էլ հետաքրքրված չեն եղել պատմության «բացահայտումներով» կամ էլ «հողը օտարելու» ցանկությունն է շատ մեծ եղել:
Գործակալությունից մեզ հանգամանորեն տեղեկացրել են, թե ինչ քննարկումների «միջով» են անցել ու ինչ աշխատանքներ են կատարել այս պատմամշակութային հուշարձանի տարածքում մինչև ավտոճանապարհի կառուցումը: Մշակույթի նախարարության ներկայացուցիչները ավտոճանապարհի շինարարության գոտում հուշարձանների անխաթարությունն ապահովելու նպատակով մասնակցել են տրանսպորտի և կապի նախարարության միջգերատեսչական հանձնաժողովի աշխատանքներին: 2011-ին նախարարության մասնագետներն ուսումնասիրություններ են կատարել ավտոճանապարհի ուղեգծի երկարությամբ, որոնց ընթացքում ճշտվել են առկա հուշարձանների ցուցակները (թվով 21 հուշարձան) և կազմել են դրանց պահպանական գոտիների նախագծերը: Նախարարության պահանջով ներկայացվել է Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման (ՇՄԱԳ) հաշվետվությունը (տեղեկացնենք, որ ՇՄԱԳ-ում միաժամանակ ներառված է Թալին-Գյումրի ճանապարհահատվածում հնագիտական հուշարձանների վրա հնարավոր ազդեցությունների և դրանց մեղմացմանն ուղղված միջոցառումների պլանը):
ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի մասնագետների մասնակցությամբ մասնագիտական եզրակացությունից հետո հստակեցվել են հուշարձանների պահպանության հետ կապված միջոցառումները: Ավտոճանապարհի ուղեծրի առանձին հատվածներ փոփոխվել են («Ագարակ» արգելոց-թանգարան, Զաքարի բերդ ամրոց, նեոլիթյան բնակատեղի և այլն), իսկ որոշ հատվածների շինարարությունը հնարավոր է համարվել միայն հնագիտական պեղումներից հետո: Նախարարությունը ճշտել և ՀՀ տրանսպորտի և կապի նախարարություն է ներկայացրել պեղման աշխատանքների ծավալների տեխնիկական բնութագրերը և նախահաշիվները: Շինարարական աշխատանքները սկսվել են միայն նախագծային փոփոխությունները նախարարություն ներկայացնելուց և հնագիտական ուսումնասիրություններ կատարող կազմակերպությունների հաստատումից հետո:
Հնագիտական ուսումնասիրությունը ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը սկսել է 2013 թ. աշնանը: 2014 թ. պեղման աշխատանքներին, որոնք շարունակվել են մինչև 2015 թ., ներգրավվել են մշակույթի նախարարության ենթակայությամբ գտնվող «Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի արշավախմբերը: Առկա հուշարձանները պեղելուց և հուշարձանների բացակայության վերաբերյալ հնագետների կողմից լիարժեք տեղեկույթ ներկայացնելուց հետո միայն նախարարությունը համապատասխան գրությամբ համաձայնություն է տվել շինարարական աշխատանքների իրականացմանը:
Կարմիր բլուրի եզրամասով ավտոճանապարհի շինարարությունը և հուշարձանի անխաթար պահպանության հարցը քննարկվել են նաև Երևանի քաղաքապետարանում: Նախարարությունը պարտադիր է համարել այդ հատվածում ևս պեղումների իրականացման խնդիրը և ճանապարհի հետագա շինարարության ու ուղեգծի հարցը պայմանավորել դրանց արդյունքով՝ արժեքավոր շինությունների հայտնաբերման դեպքում ճանապարհի ուղեգծի այլընտրանքային տարբերակ ընտրելով և ուղեգծում փոփոխություն կատարելով (կամ էստակադային տարբերակ): Ավտոճանապարհի Կարմիր բլուրի հատվածում հնագիտական շերտեր կամ հազվագյուտ գտածոներ ներկայում կորստյան չեն մատնվել:
Այն հարցին էլ, թե պեղումներն ավարտին հասցնելու համար հստակ ժամանակ է նշանակված, սակայն առանց մասնագետ լինելու էլ հասկանալի է, որ այդքան կարճ ժամանակում հնարավոր չէ ուսումնասիրել այդ հատվածում հայտնաբերված բոլոր պատմական գտածոները, գործակալությունը չի փորձում ինչ-որ կերպ միջամտել, թեկուզ ժամկետը երկարաձգել, նշել են, որ ժամկետի երկարաձգման խնդիր չկա, կա օրենք: «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդվածի համաձայն, հուշարձանների քանդումն արգելվում է, ինչի համար օրինախախտում թույլ տված իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք կարող են կրել քրեական և վարչական պատասխանատվություն: Այս կապակցությամբ ժամկետային որևէ սահմանափակում նախարարությունը բացառում է, և ավտոճանապարհի շինարարությունը հնարավոր է միայն դրանց ավարտից և արդյունքները ամփոփելուց հետո: Նախարարությունը նաև տեղեկացնում է, որ իրենց պահանջով ավտոճանապարհի նախագծում ներառված է առանձին դրույթ, ըստ որի շինարարական աշխատանքների ընթացքում հուշարձաններ հայտնաբերվելու դեպքում աշխատանքները պետք է դադարեցվեն և կարող են շարունակվել միայն դրանց մասնագիտական ու հնագիտական ուսումնասիրության ավարտից հետո:
Պատմության և մշակութային հուշարձանների պահպանության գործակալությանն ուղղված մեր հարցադրումները ևս եզրափակել էինք մտահոգությամբ, թե հաճախ ենք ականատես լինում այսօրինակ դեպքերի, երբ քանդվում, ավերվում են պատմական հուշարձանները, իսկ գործակալությունը ոչինչ չի ձեռնարկում: Սա ձեր անզորությա՞ն, թե՞ վատ աշխատանքի արդյունքն է, հարցրել էինք և խորհուրդ-պատասխան ստացել: «Խորհուրդ ենք տալիս զերծ մնալ անհարկի և չհիմնավորված մեկնաբանություններից կամ ներկայացնել գործակալության անգործության վերաբերյալ Ձեզ հայտնի ստույգ տվյալներ»,- էլի համապատասխան կենդանու ականջում քնած ձևանալով, նախարարությունը «ապսպրում» է, որ գործակալությունը ՀՀ կառավարության հաստատած կանոնադրական գործառույթների շրջանակում` «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի դրույթների համաձայն, ձեռնարկում է համապատասխան միջոցներ՝ անօրինականությունները կանխելու և հուշարձանների անխաթարությունն ապահովելու համար:
Ամփոփելով նշենք, որ մշակույթի նախարարության համապատասխան օղակը չի համաձայնում, որ Կարմիր բլուր պատմամշակութային հուշարձանի եզրամասը վտանգված է, պեղումների հարցում էլ վստահ է` մինչև վերջին գտածոն ուսումնասիրվելու է, հետո միայն ավտոճանապարհը կկառուցվի: Մնում է զարմանալ, թե հնագետներին ինչու են շտապեցնում, ու ինչու վերջիններս, որպես մասնագետ, անհանգստացած են, թե ժամանակը բավարար չէ ուսումնասիրություններն ավարտելու համար:
Ամենավերջում վերստին զարմանք հայտնենք, որ նախարարությունն այս տարիներին ոչ տեսել է, ոչ էլ լսել, որ Երևանում պատմամշակութային հուշարձան է քանդվել, ոչնչացվել ու աղավաղվել: Տեսնես ո՞ր երկրի մասին է խոսում մշակույթի նախարարությունը: Երևանի՞: Հազիվ թե:

Ռուզան ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Ժողովրդի վրա կրակելու հրահանգն արդեն ուժի մեջ է
• Անդրանիկ Քոչարյանի ինքնախոստովանությունը
• «Նիկոլն ու իր ընտանիքը Հայաստանում ապրելու իրավունք չունեն»
• Զուր մի ջանացեք
• Չեն կարողանում ԿԳՍՄ փոխնախարար գտնել
• Հանուն Ռուսաստանի հետ միութենական միավորման նոր շարժում հիմնադրվեց
• Այս իշխանությունն իր ստվերից էլ է վախենում
• Փաշինյանի դեմ պայքարելու համար գոնե մի փոքր Նիկոլ պիտի լինել
• Մեզ պե՞տք է ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, թե՞ ոչ
• «Հայաստանի Նավալնին Նիկոլ Փաշինյանն է, որը եկավ իշխանության ու քանդեց մեր երկիրը»
• Տիգրան Ուրիխանյանը Հայաստանի փրկությունը տեսնում է ՌԴ-ի հետ նոր միութենական միավորման ձևավորման մեջ
• Հայաստանի ողջ հպարտությունն ու թշվառությունն ամփոփված մեկ օրում
• Սերմացու գողացող մկների և թուխս գողացող աղվեսների ժամանակը
• Ինչու էր Փաշինյանը վեց ամիս աղերսում
• Փաշինյանն էլ է զարմացած
• Ընդդիմության հարցերով թիվ մեկ «փորձագետը»
• Նիկոլ Փաշինյանին ոչ թե ողջերն են պատժելու, հալածելու, այլ անմահացածները
• «Գոմի» հարցի լուծումը կենսական անհրաժեշտություն է
• Առանց փամփուշտների ու ԱԹՍ-ների Ադրբեջանն այսօր շռնդալից հաղթանակներ է տանում Հայաստանի դեմ
• Խորհրդարանական ընդդիմությունը լեգիտիմացրեց Փաշինյանի պաշտոնավարումը

Մեկնաբանություններ