Արարատ լեռան քուրմը կամ վիպասք Հովհաննես Շիրազի մասին

Բանաստեղծ-արձակագիր ՎԱԶԳԵՆ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆԻ «Շիրազ Նամե» չափածո վեպը, որ նվիրված է Հովհաննես Շիրազի ծննդյան 100-ամյակին և Հայոց եղեռնի 100-րդ տարելիցին (2014 թ.), ներկայացվել է ՀՀ Պետական մրցանակի (գրականություն) մրցույթին: Ընթերցողի դատին ենք հանձնում հայտնի գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Շավիղ Գրիգորյանի հոդվածը, գրված «Շիրազ Նամե» պոեմի առթիվ, որն այդպես էլ մնացել է անտիպ 2009-ից ի վեր:

...Վազգեն Առաքելյան բանաստեղծը իմ հայրենակիցն է, իմ ծննդավայր գյուղի հարևան-դրկիցը: Ես Կոտայքի մարզի Ալափարս, ինքը` Ջրաբեր շենից է: Մեր գյուղերն իրարից բաժանվում են մի քանի սարերով ու ձորերով, արտ ու արոտներով, հանդամասերով: Արևելքում Հատիսն ու Գութանասարն են կանգնած, դիմացը` հորիզոնում` փառահեղ Արարատները, հարավ-արևմուտքում` Արան ու Արագածը: Նույն հողն ու ջուրը, նույն բնությունը, որի արդյունքն է այս գեղջուկ տարածքի ինքնուս-բնատուր բանաստեղծը, որին ժամանակին գնահատել են ակադեմիկոսներ Հրանտ Թամրազյանն ու Մորուս Հասրաթյանը, ինքը` անզուգական-քնարերգու Հովհաննես Շիրազը, Խաչիկ Դաշտենցը, Համո Սահյանն ու Սիլվա Կապուտիկյանը, Սուրեն Աղաբաբյանն ու Սերո Խանզադյանը, Մարո Մարգարյանն ու Ռաֆայել Արամյանը, Հովհաննես Մելքոնյանն ու Մուշեղ Գալշոյանը, Լյուդվիգ Դուրյանն ու... նորերից` Հովհաննես Գրիգորյանն ու Արմեն Մարտիրոսյանը և այլք: Եթե բոլորի անունները թվենք, էջեր կլցվեն: Բոլորն էլ գրավոր խոստովանել են Վազգենի ինքնատիպությունն ու տաղանդավորությունը, բանաստեղծական պատկերավոր մտածողությունը:
Ես նրա մասին գրել եմ տարիներ առաջ (առանց նրան ճանաչելու), զարմացած ու հիացած նրա պատկերավոր ու թարմ բանաստեղծություններով, ժողովրդական բառուբանով շաղախված: Առաքելյանը բնությունը լավ գիտի, մեծացել է նրա ծոցում, որպես որդեգիր, և իր ստեղծագործություններում երևում են այդ ամենի նրբակերտ արտահայտությունները, վրձնավոր պատկերումները, որոնք, ասես, շնչավորված են:
Անցել են երկար տարիներ: Բանաստեղծն ավելի է խորացել ու առնականացել իր ստեղծագործական աշխարհում: Արդեն ճանաչված բանաստեղծ է նա, հայ պոեզիայում իր համեստ տեղն ունեցող պոետ: Չեմ ուզում ծանրանալ նրա հրատարակած գրքերի վրա: Նույն անկեղծությունն ու ազնվությունը, «թումանյանական պարզությունը», շքեղ պատկերավորությունը (որն էլ քչերը ունեն), որով էլ նա առանձնանում է բոլորից: Նրա գրվածքները կյանքից են գալիս, իր ապրածից ու տեսածից և ամենակարևորը՝ վերացական չեն, կեղծ ու հնարովի: ՈՒնի նուրբ քնարականություն, պատկերավոր լեզու, բանաստեղծում է այնպես, ինչպես հովն է խոսում, ջուրը՝ քչքչում, ծառը՝ սոսափում, անտառը՝ հառաչում, հավքը՝ թռչում: Մի խոսքով, նա ինքնատիպ-բնական բանաստեղծ է, որի գրվածքներից ծաղկի՛, թիթեռի՛ ու մեղվի՛, աստղի՛ ու ցողի՛, կաթի՛... ու մոր փեշերի հոտ է գալիս, ինչպես կասեր Համո Սահյանը: Վազգենի բանաստեղծություններից մի փունջ մտել է դպրոցական դասագիրք, դարձել երեխաների սիրելին, իրենց հուզառատ անմիջականության շնորհիվ: Թարգմանվել է տարբեր լեզուներով և բազում երգ-տեքստերի հեղինակ է:
Ես կարող եմ երկար խոսել բանաստեղծ Վազգեն Առաքելյանի ստեղծագործական աշխարհի մասին, քանզի նրա հրատարակած չափածո և արձակ գրքերն այդ հնարավորությունն ընձեռում են ինձ: Նա ինքնատիպ պոետ է, հրաշալի լիրո-էպիկ, իսկ արձակը (գրական էսսեներ, նովելներ, պատմվածքներ, վիպակներ, վեպեր) տարողունակ է, հիշենք «Արարատ լեռան քուրմը» և «Գործող հրաբուխ» ստվարածավալ վեպերը, որոնց անսովոր-պայթուցիկ հայտնության մասին մամուլը բազմիցս խոսել է: Դրանք արվեստի եզակի «դասագրքեր» են, որ ամեն ոք կարող է անհագորեն ընթերցել, վայելել ու հիանալ, մոռանալով իր առօրյա հոգսերը, հոգեկան վշտերը, դառնալով բուժիչ-պատասխան, «արվեստի հաբ» շատերի համար:
Իսկ հիմա ուզում եմ խոսել Վազգեն Առաքելյանի «Շիրազ Նամե» չափածո վեպի մասին (վերջերս է լույս տեսել), որի խմբագիրն է Լևոն Անանյանը, մի հրաշալի հայ մարդ, որն էլ օգնել է, որ լույս աշխարհ գա այս հոյակապ-պատկերավոր պոեմը, որ չես ուզում (ինչպես մանկան անարատ բարուր) ձեռքիցդ վար դնել, որն էլ Շիրազի ողջ կյանքի պատումն է` օրորոցից մինչև անմահություն: Չափազանցություն չլինի, եթե ասեմ, որ այս մակարդակի ու թափի գրական գործ ես չեմ կարդացել վերջին ժամանակներում: Սա ուղղակի գրական ժայթքում է, երկար կուտակումների արդյունք կամ մի սափոր, որ լցված է հուրհրացող նեկտարով ու ամբրոսով, հայ արվեստի ուրարտական հնամյա կարասների գինեվետ ցնծումներով: Ընթերցողները կհաստատեն իմ այս կարծիքը, որն էլ բխում է ճշմարիտ իրականությունից, գրքի ենթատեքստից:
Ես, որ Հովհաննես Շիրազի և Պարույր Սևակի երկար տարիների ջերմ մտերմություններն եմ վայելել, ընկերություն եմ արել նրանց հետ, հոդվածներ, գրքեր եմ գրել նրանց մասին, հաճախ եմ Շիրազի հետ կիսվել` մեր կողքին ապրող ավագ ու նորեկ-երիտասարդ ստեղծագործող անհատների մասին, իր կարծիքը իմանալու... Նա կատակով, թե լուրջ, տալիս էր շատ ինքնատիպ պատասխաններ` իմ հարցումներին. «ինձնեն հետև», «կուգան իմ հետևեն», «էնքան աղեկ է, ինչըխ օր ես գրած էղնիմ» և այլ որակումներ: Գուցե ուրիշները այս պատասխանները վերագրեին «ինքնասիրահարվածության կամ մեծամտության», բայց ես, որ նրա անկեղծ ու ճշմարիտ բնավորությունը լավ գիտեի, նրա բնորոշումներին մոտենում էի ըմբռնումով: Լավին լավ էր ասում, վատին` վատ, և իրեն երբեք չէր կեղծում: Նա անարատ անձնավորություն էր:
Մի անգամ էլ (տարիներ առաջ էր), հիշում եմ, մի զրույցի ժամանակ այդ օրերի մի քանի երիտասարդ պոետների անուններ տվեցի, որոնց մեջ և Վազգեն Առաքելյանի անունը: Ինքը կարճ ու կտրուկ պատասխանեց` Վազգեն Առաքյալին (ինքն էր կնքել) անունը հան էդոնց միջեն, մյուսների անունները քից չոփլուկը... Ես ծիծաղեցի:
-Ծո՛, ինչո՞ւ կխնդաս,- ասաց նա,- էդ ձեր գեղի հոտաղ-բանաստեղծի մի պատկերավոր տողը չեմ փոխե էս գրամոլ-մոդեռնիստների հետ, որոնց չորուգոս բառակուտակում - գրածներից չամուռի հոտ կուգա: Դրսեկ են, չեն կրնա մարսել օտար գրական ազդեցությունները, թվում է` ձևը նոր է, բայց ասելիքը` փուչ-փոշի է, չկա հարմոնիա, երաժշտություն, լեզուներ գիտեն, կկարդան-կազդվին, բայց էդոնց փնտրտունքն էլ իր դրական կողմերը ունի, եթե տաղանդավոր է` իրեն կգտնի, իսկ եթե ո՞չ,- ո՛չ իստեղ ձագ կհանի, ո՛չ էլ էնտեղ... բանաստեղծությունը պըդի մայրական կաթի ուժն ունենա:

Ես լռեցի, չկարողացա առարկել կամ հավանություն տալ նրա խոսքին: Ինքը այդ ժամանակների (Պարույրի հետ, նրանից էլ առաջ) հայ պոեզիայի մարշալն էր (Անդրանիկ Զորավարը)` դա անհերքելի փաստ էր, ճանաչված` դրսում ու ներսում, մեծ ժողովրդականություն վայելող, վիթխարի անհատականություն, թարգմանված աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով: Եվ նրա խոսքը արժեք ուներ, որովհետև երբեք չէր ստում, քծնում, երեսիդ ասում էր այն ամենը, ինչ մտածում էր քո և մյուսների մասին: Դրա համար էլ նա շատ «բարեկամ-թշնամիներ» ուներ, որոնք բոլորն էլ անխտիր սիրում էին իրեն, իսկ գրական ճաշակը` դասական, զտված ու կոփված էր, հայ ու համաշխարհային մեծերի ոգեսալերին: Նա օդից էլ անգամ զգում էր գրական գործի նորն ու թարմը, կատարյալն ու միջակը և իր անառարկելի կարծիքը ասում, որն էլ կայծակնային էր, իր մտքերին ու ճաշակին բնորոշ,- ոչ ոք նրա պես չէր զգում գրականությունը, արվեստն իր բազմակողմանիությամբ: Հաճախ էր ասում. «Վրայես Մասսա հոտը կուգա, Նոյ Նահապետի հազարամյա գաղտնիքի հոտը, իմ երգերը դարերի կյանքն ունին»։
Հիմա դառնանք «Շիրազ Նամե» պոեմին,- սա վիպերգությո՞ւն է, վիպա՞սք է, թե՞ էպոս, դժվարանում եմ մեկնաբանել, բոլոր գրական սեռերի տարրերը ունի իր «փոթորկումի» մեջ, բայց որ այն թարմ ու նոր գրական տեսակ է` դա փաստ է, որի ընթերցումը ինձ պարգևեց մի անասելի երջանկություն: Մեր գրականության մեջ այս տեսակ պոեմի չեմ հանդիպել, սա իր նախորդը չունի (բոլորն են այս մասին գրավոր խոստովանում)` ո՛չ նախամայրը և ո՛չ էլ նախահայրը: Դրսի աշխարհների գրականություններում կա՞ն գուցե: Միտքս ակամա թռավ դեպի «Շահ Նամեն», «Ֆաուստը», «Դոն Ժուանը», «Եվգենի Օնեգինը», «Մծիրին» և այլն, որոնց «բույրն ու բուրմունքը» նորովի առա` այս արվեստավոր գրքից:
«Շիրազ Նամե» պոեմում ես տեսա Շիրազին` օրորոցից մինչև անմահություն, Շիրազի ապրած ողջ կյանքը, հանճարեղի բանաստեղծական զգացողությունները, գրական թռիչքները, հախուռն-խելագար բնավորության մեկնումները, Սասնա ծուռ-պոռթկումները,- տեսա ազնվության և ճշմարտության մեծագույն ջատագովին, հայրենասիրության և հայոց լեզվի պահպանման ռահվիրային,- ընդհանրապես Շիրազ-մարդուն: Այդքան մոտ լինելով նրա հետ, շատ բաներ (գիրքը կարդալուց հետո հասկացա)` իր ստեղծագործական ողջ աշխարհը, իր բնավորության «լուսումութ» կողմերը, իր մտածողության և անսպասելի-անակնկալ ինտուիցիայի ճառագայթումները, նոր-նոր ըմբռնեցի: Իսկ եղեռնը` իր սահմռկելի ահավորությամբ, նարեկյան ժայթքումով «Հայոց Դանթեական» հանճարեղ պոեմը, «Անին», «Տիգրան Մեծի վիշտը», «Աստծո գլուխգործոցը», համաշխարհային երևույթ «Բիբլիականը», Հայ «Ռոմեո և Ջուլիետ- Սիամանթո և Խջեզարե» սիրավեպը և մյուսները` նրանց շուրջը մտորելը. ուղղակի ցնցեցին ինձ: Մեր կողքին ապրել է մի հանճարեղ անձ, որին մենք տեսնելով, ասես թե «չենք տեսել» հիմնովին: Ինչպես ժողովուրդն է ասում` լեռան բարձրությունը հեռվից է երևում: Նրան (հեռվից, թե մոտիկից) լավ է տեսել Վազգեն Առաքելյանը, իր սան-աշակերտը, իր հոգեորդին, որի օրորոցը ասես օրորել են Մանթաշի հովերն ու Ախուրյան գետի մրմունջները:
Վազգեն Առաքելյանը հիրավի լավ է ճանաչել Մեծ բանաստեղծին` իր ՈՒսուցչին, խորացել նրա ներաշխարհը` թե՛ անձնական, թե՛ հասարակական «հոգևոր» գործունեությունը «հոտոտել», հանգելով յուրօրինակ ընդհանրացումների, կերտելով հանճարեղի հրեղեն կերպարը: Պոեմն ընդգրկել է հայ ժողովրդի պատմական բոլոր փուլերը, անցքերն ու դիպվածները (հեթանոսություն, քրիստոնեություն, թագավորներ, զորավարներ, հայ վրիժառուներ, ֆիդայական-ազատագրական շարժումներ, մինչև արցախյան հաղթանակները և այլն) ու «Շիրազի շուրթերով» պատմել այդ ամենի մասին: Շիրազը շողշողում է պոեմի ամեն մի դրվագում: Ինչպիսի չքնաղ-շշմեցուցիչ բանաստեղծական գյուտեր ու հայտնագործություններ կան պատումում (բուռ-բուռ սփռված), որ կարդալուց հիանում ես, ապա Նարեկ-Շեքսպիրյան գրական ակնառու զարմանալի դասերը, Շիրազի անխամրելի-անմրցելի ֆենոմենալ հիշողությունը, պոեմների բերանացի արտասանությունները,- ո՞ր մեկը հիշես: Եթե հիմա Շիրազը կենդանի լիներ, էլի կասեր, որ Վազգեն Առաքելյանը կուգա ժողովրդական լիրիկայի ջինջ ու անարատ ակունքներից, «որ իրենից հետո» կարողացել է գրել այս անզուգական-ստվարածավալ պոեմը (և ի՜նչ փայլուն է գրել), որ գալիք սերունդներն այս պոեմից քաղեն իր հանճարեղ կերպարը, որ ներկայացված է «ինչըխ բնագիրը»: Երեսուն տարի իր ՈՒսուցչի բերանից օրագրել է նրա մտքերն ու խոհերը, երազներն ու իղձերը: Շիրազը կենդանի շնչում է այս գրքում,- վկայում են բոլոր գրախոսողները,- որոնք բարձր են գնահատում այս պոեմը, որակելով որպես թարմ երևույթ, մեր ժամանակների «գրական սխրանք», որով էլ պոեմի տիրաժը վաղուց է անցել տասը-քսան հազարից ու դեռ ավելին` պահանջարկը օր օրի ավելանում է:
Զարմանալին այն է, որ Առաքելյանը չի հետևել անհանգ-անռիթմ «ժամանակակից» բանաստեղծական չափուձևերին, որ օգտագործում են շատ պոետներ, որն էլ «հեշտագրության» սնամեջ-անհույզ ու դատարկ տարածքներ է փռում նրանց առաջ,- ասելիք չկա, զգացմունք չկա, կա լոկ բառերի ամայի-պարապ շարադրանք, միամիտների համար` իբրև հայտնություն ու նորարարություն, մայր գրականության ակունքներից կտրված, սարքովի ու կեղծ, մտածված ու անապրում...
Առաքելյանի «Շիրազ Նամեն» հյուսված է ավանդական չափուկշռույթով, որն էլ շատ պոետների համար դժվարագույն խնդիր է առաջադրում, այստեղ «սպիտակագիրները մերկանում» են: Ինչևէ, ուրախալի երևույթ է «Շիրազ Նամեի» ծագումը և գուցե որոշ չմահավան-«չհասկացողներ» այս պոեմը համարեն ինչ-որ տեղ «ուշացվածություն», բայց մենք նույն Շիրազի հանճարեղ երկտող «Բեյթով» կարող ենք նրանց պատասխանել՝ «Դեռ ինչ աշխարհ էլ, այս աշխարհը գա, Պառնասի համար հին ու նոր չկա»: Ավելացնենք ևս մեկ բան, ինչպես Գուրգեն Մահարին է խոսել Հովհ. Շիրազի մասին իր հայտնի հոդվածում, խոսքը ուղղելով անհայտ ընդդիմադիրին և վերջում ավելացրել, թե` Դու կարո՞ղ ես գրել. այս-այս, քնարական շքեղ բանաստեղծությունները, ա՛յս-ա՛յս հուժկու պոեմները (թվելով շիրազյան բոլոր պոռթկում-բռնկումները), ապա ինքն էլ վերջում պատասխանել է` ուրեմն դու իրավունք չունես խոսելու մի բանաստեղծի թերությունների մասին, որն էլ հեղինակն է այդ գործերի: Հասկացողը կհասկանա, թե առակս զինչ կը ցուցանե: «Շիրազ Նամե» պոեմի գեղարվեստական պատկերավորությունը սքանչելի է, վարպետ գրչի արդյունք, մեր լեզվի ինքնատիպ օգտագործում, բառապաշարի-բառաստեղծման անվերջ-անսպառ հարստություն, գեղագետ-կատարելության ձգտում, որն էլ հիրավի անժխտելի է: ՈՒստի և (խոսքս ավարտելուց առաջ) կուզեի, որ բոլորը կարդան այս պոեմը, որն էլ իր տեսակի մեջ (քնարա-էպիկական) իր գրական «սեռով» նորույթ է մեզանում, չմոռանալով նրա գրական պատկերավոր հագեցվածությունը, երգ-գլուխների լեցունությունը, սյուժեի կառուցիկությունը ու ավարտվածությունը, որով էլ Վազգեն Առաքելյան բանաստեղծը ստեղծել է մի մնայուն գրական ծավալուն գործ, որն էլ պատիվ կբերի թե՛ իրեն, թե՛ մեր գրականությանը: Հայ ժողովրդի մեկդարյա պատմություն, իր բոլոր անցուդարձերով, անցկացված Մեծ բանաստեղծի կենսապատումի միջով, վիպերգված բարձր արվեստով, որն էլ այժմ ձեռքից ձեռք է անցնում, ընթերցվելու համար` այս անգրքասեր ժամանակներում:

Շավիղ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
2009 թ. ք. Երևան

Մեկնաբանություններ