«Ցեղասպանության հուզական ընկալումը վաղուց արդեն պիտի տեղը զիջեր իրավական գնահատմանը»

Ցեղասպանության թեման գրականության մեջ և ֆիլմերում: Հուզական ընկալումից մինչև իրավական գնահատական: Մեկդարյա տարելիցից այն կողմ: Բանաստեղծ, թարգմանիչ ՆԵՐՍԵՍ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը նշված թեմաների շուրջ է:

-Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ խոսվում է համաշխարհային հնչողությամբ ֆիլմ ունենալու կարևորության մասին: Իսկ լավ գիրքը չէ՞ր կարող գրավել աշխարհի ուշադրությունը:
-Աշխարհի ուշադրությունը գրավելը (գրքով, ֆիլմով, կտավով կամ քանդակով), կարծում եմ, այլևս օրախնդիր չէ: Աշխարհը վաղուց գիտի և վաղուց ընդունել է (հրապարակավ, թե «մտքում»), որ եղել է Հայոց ցեղասպանություն: Մենք գեղարվեստական գործերով որևէ բան ապացուցելու հարկ չունենք: Ընդհանրապես, ցեղասպանության հուզական ընկալումը վաղուց արդեն պիտի տեղը զիջեր իրավական գնահատմանը, իսկ մենք հաճախ զարմանալիորեն մնում ենք 60-ականների շրջանակում, երբ աշխարհին (ու նաև մեզ) պիտի հիշեցնեինք 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը:
-Ինչպիսի՞ն է աշխարհի, մեծ երկրների դիրքորոշումն այսօր` Հայոց ցեղասպանությունից մեկ դար անց: Եվ որը պետք է լինի մեր պահանջը:
-Աշխարհի բազմաթիվ երկրներ տվել են իրավական գնահատական՝ առանց իրական հետևանքների: Որոշ երկրներ էլ խուսափում են իրավական գնահատական տալուց: Տեսե՛ք, մենք նեղանում ենք Ամերիկայի նախագահից, որ, չնայած նախընտրական խոստումներին, համառորեն չի արտասանում «ցեղասպանություն» բառը: Բայց այստեղ խոստմնազանցության հարց չկա. մարդը հետևողականորեն կրկնում է «Մեծ եղեռն»` եզրույթը, որ հուզական մակարդակում տասնամյակներ շարունակ հենց մենք ենք օգտագործում: Եվ խուսափում է «ցեղասպանություն»-ից, որ միջազգայնորեն ընդունված իրավական գնահատական է ու իրավարար վճիռ է պահանջում: Հենց դրանից էլ խուսափում ու խուսափելու են, որովհետև ցեղասպանության ճանաչումը ցավակցությունը չէ, այլ պահանջատիրության իրավունքի ընդունումը, իսկ պահանջատիրության իրացումը հատուցումն է: Հատուցում ոչ թե պահանջատիրության ժխտումը քրեականացնող օրենքով մեկ-երկուսին այսուայնտեղ իբր բանտ նստեցնելով, այլ իրական ու շոշափելի քայլերով: Ցեղասպանության զոհերի խորհրդանշական գերեզմաններին ծաղիկ դնելը հոգու պարտք է և կապ չունի իրավարար վճռի ու հատուցման հետ: Խնդիրն այն չէ միայն, որ սպանվել է միլիոնուկես հայ, ոչ պակաս՝ դավանափոխ արվել, ուծացվել ու ծպտվել են. սա անդառնալի կորուստ է, և մեր այսօրվա փորձանքների պատճառներից մեկն էլ գենի հատումն է, ու խեղվածը կառողջանա՞ արդյոք։ Կա ցեղասպանության ևս երկու բաղադրիչ՝ հայրենազրկումն ու ունեզրկումը, որոնք վերականգնելի են և պե՛տք է հատուցվեն:
-Շփումը թուրք ազատադեմ մտավորականների հետ, փոխայցերը, այսպես կոչված` մշակութային երկխոսությունները շոշափելի արդյունք կարո՞ղ են տալ պատմական արդարության վերականգնման հարցում:
-Իհարկե, հեռու եմ միամտությունից, թե իր պատմության հետ առերեսված Թուրքիան մի օր ինքնաձաղկման մղկտոցով կգա մեր դուռը ու հատուցումով կքավի մեղքը: Չեմ հավատում նաև Ցեղասպանության ճանաչումով ցեղասպանությունները կանխելու հույսին (թուղթը թրից միշտ թույլ է լինելու): Եվ Հոլոքոստն օրինակ բերելն էլ (իսկ հաճախ է բերվում), մեղմ ասած տարակուսելի է. ոչ մի ցեղասպան դեռ կամավոր չի ընդունել մեղքն ու չի հատուցել, Հոլոքոստի մեղսաքավությունն էլ Նյուրնբերգով եղավ: Այնպես որ, սպասել, թե Հայոց ցեղասպանության համաշխարհային ճանաչումը կարթնացնի Թուրքիայի խիղճը, ու կգա արդարության օ՜րը… ՈՒ կարծել, թե գեղարվեստական գործերով կարելի է հասնել խղճի արթնացման և Ցեղասպանության համաշխարհային ճանաչմա՜ն… Խիղճը մարդու հատկություն է, պետությունները խիղճ չեն ունենում, ունենում են շահեր և գործում են բացառապես ի շահ իրենց հասարակությունների: Մենք էլ, ուրեմն պիտի գործենք ի շահ մեզ ու վերջ տանք խղճի և արդարության կոչերին: Պետք է գործե՛լ: Հայ դատի այս շրջանում եկեղեցապատկան կալվածքների վերադարձված մի քառակուսի մետրը, արևմտահայոց ժառանգների գողացված գումարների հետ բերված մի լուման, մեկ հայ գործարարի ներկայությունը Արևմտյան Հայաստանում գոնե ինձ համար կարևոր է բոլոր ասված-չասված բառերից ու ստորագրված-չստորագրված թղթերից։
-Ե՞րբ կգա արդարության օրը:
-Թե երբ կգա արդարության օրը, դժվար է ասել. ըստ ասացվածքի՝ մարդը ենթադրում է, Աստված կարգադրում, բայց այդ օրվան պե՛տք է պատրաստվենք՝ նաև հուզականությունից ձերբազատվելով: Այս համատեքստում են նաև Ձեր ասած ֆիլմը կամ գիրքը: Երկուսն էլ կարող են լինել, բայց պետք է լինեն ահռելի գեղարվեստական գործեր, ոչ թե աշխարհի խղճին դիմելու հերթական գեղարվեստականացված փորձեր, որոնք արդեն հակառակ ազդեցությունն են ունենում։
-Այնուհանդերձ, եղեռնից փրկված մարդկանց վկայությունների, պատմական այլևայլ փաստերի հիման վրա գրքեր են գրվում, ֆիլմեր են ստեղծվում: Ոչ միայն հայ, այլև օտարերկրյա արվեստագետներն են անդրադառնում Ցեղասպանության խնդրին: Անմասն չեն մնում նաև թուրք արվեստագետները: Մենք, իհարկե, պետք է պատկերացում ունենանք նրանց ստեղծածի մասին: Բայց չե՞նք շտապում արդյոք մեր գնահատականների մեջ, անհարկի ոգևորվում ու ծափահարում:
-Այ, օրինակ, հրաշք կլիներ, եթե գիրք գրվեր կամ ֆիլմ նկարվեր Կոմիտասի մեծ հրաժարման մասին կամ Զոհրապի մեծ հիասթափության մասին, կամ վանեցիների չմեռնելու վճռականության մասին։ Բայց, կրկնում եմ, իրո՛ք գեղարվեստական գործեր, ոչ թե հերթական կարեկցանք աղերսող դիմում աշխարհին։
Այս տեսանկյունից եմ նայում նաև օտար, այդ թվում՝ թուրքական ստեղծագործություններին: Թուրք հեղինակների մի խումբ կա, որը լծված է Ցեղասպանությունը ժխտելու «հայրենանվեր» գործին, կա մի խումբ էլ, որը թուրք հասարակության ներքին խնդիրների պատճառներն ու դրանց լուծման հնարավորությունն է փնտրում: Նրանցից ոմանք հասնում են ցեղասպանությանը, մյուսները՝ այլ տեղեր: Սեփական պատմության իմաստավորման գործընթաց է: Կան հաջող փորձեր (ոչ միայն հայկական, այլև համամարդկային դիտանկյունից), կան ապաշնորհ գրվածքներ, կան, ինչպես ասացի, կանխակալ ու աչառու գործեր: ՈՒ չեմ կարծում, թե մենք ոգևորվում կամ ծափահարում ենք դրանց: Պարզապես լավին լավ ենք ասում, վատին՝ վատ: Այդպես էլ պետք է լինի. չի կարելի գլխապատառ մեկի գիրկն ընկնել ու մյուսին անեծքակոխ անել:
-2015-ը մի տեսակ սահմանագիծ է Ցեղասպանության հարցի առումով: Ի՞նչ է լինելու դրանից այն կողմ։
-Չեմ կարծում նաև, թե 2015 թվականը պետք է դիտել որպես սահմանագիծ: Տխուր, դառը, ողբերգական տարելից է ցեղասպանությամբ հաշմված հայի ու Հայաստանի ապաքինման ճանապարհին, որին հաջորդելու է ապրիլի 25-ը, և այդպես մեր ներսը նայելով, մեզ ճանաչելով ու նաև ցավոտ, բայց ճշմարիտ գնահատելով մեր ամեն ինչը, մեզ ուժեղացնելով՝ պիտի հասնենք սահմանագծին, երբ կպարտադրենք հատուցման օրը։ Մե՛նք պիտի հասնենք, ու մե՛նք պիտի պարտադրենք։

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ