«Եթե ես նկարել իմանայի, գուցե և գրականությունը փորձեի նկարել»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, ՀԳՄ «Գրեթերթ» պարբերականի խմբագիր ԳՈՒՐԳԵՆ ԽԱՆՋՅԱՆԸ:

«ՆԵՐՇՆՉԱՆՔԻ ՀԻՄՔՈՒՄ ԻՄ ԶԳԱՑԱԾՆԵՐՆ ԵՆ, ԻՄ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐԸ»

-Պարոն Խանջյան, արձակագրի և դրամատուրգի ստեղծագործական շարժառիթները տարբե՞ր են գրելու պահին:
-Ներշնչանքը երևի միևնույն կետից է գալիս, երկու դեպքում էլ ներշնչանքի հիմքում իմ զգացածներն են, իմ գաղափարները: Բայց դրանք մատուցելու ձևը փոխվում է: Այլ խնդիր է վեպ գրելը, գիրք հրատարակելը: Այս պարագայում կարող ես քեզ մի քիչ էլ «ամբարտավան» պահել. կկարդան՝ կկարդան, չեն կարդա՝ չեն կարդա: Այլ բան է, երբ գիտես, որ պիեսդ բեմ է բարձրանալու, տոմս է վաճառվելու, մի քանի հարյուր մարդ գալու է դահլիճ՝ դիտելու այն: Ինչքան էլ քեզ ազատ զգաս, այնուամենայնիվ, դա ինչ-որ տեղ շրջանակների մեջ է դնում: Հանդիսատեսի հանգամանքից բացի՝ բեմն ինքն էլ իր պարտադրանքներն ունի, ինժեներական մտածողության բաղադրիչն է մեջտեղ գալիս, մի բան, որ չկա արձակ գործերի դեպքում: Պիես գրելիս պիտի հաշվի առնես, թե դերասաններն ինչպես և որտեղից պիտի ներս գան, դուրս գնան, շարժվեն բեմի վրա… ու այսպիսի ուրիշ բաներ: Կա մի հանգամանք ևս. գիրքը կարող են կարդալ, չկարդալ, գնել այսօր, վաղը, մեկ տարուց, երեք տարուց: Իսկ թատրոնի դեպքում դու տվյալ պահին ունես հանդիսատես:
-Այլ կերպ ասած՝ վաճառքի հանված ապրա՞նք:
-Այո՛, այդպիսի բան կա: Թատրոնի դեպքում քարոզչության տոկոսը մեծ է: Հանդիսատեսը նստած է դահլիճում, ընկել է քո «որոգայթը», ու դու ուզում ես հասցնել նրան քո ասելիքը:
-Ձեր գործերը թարգմանվել են տարբեր լեզուներով՝ անգլերեն, ռուսերեն, վրացերեն, ռումիներեն: Թարգմանությունից, որպես կանոն, տուժում են բնագիրը, գրական երկը: Իսկ ի՞նչ է շահում հեղինակը:
-Վատ երկը, միջակ գրականությունը թարգմանությունից շահում է: Որովհետև թարգմանիչը, տեսնելով, որ բնագրում ինչ-որ բան այն չէ, կոկում, հղկում է տեքստը (չէ՞ որ իր անունն էլ է գրվելու թարգմանված տարբերակի վրա): Իսկ լավ գործը, իհարկե, տուժում է: Եվ հեղինակը ընդամենը շահում է այնքանով, որ ասվում է, թե ինքը թարգմանվել է այս կամ այն լեզվով:

«ՈՐՈՇԱԿԻ ՏԱՐԻՔԻՑ ՀԵՏՈ ՆՎԱԶ ՋՂԱՁԻԳ ԵՍ ԴԱՌՆՈՒՄ, ԱՎԵԼԻ ՇՐՋԱՀԱՅԱՑ, ԿԱՐԵԼԻ Է ԱՍԵԼ՝ ՀԱՆԳԻՍՏ»

-«Ստվերներ խամաճիկների փողոցում» ժողովածուն, «Հիվանդանոց» վեպը, այդ շրջանի Ձեր մյուս գործերը արտառոց էին իրենց բաց տեսարաններով: Մի բան, որ, մեղմ ասած, միանշանակ չընդունվեց գրաքննադատների, ընթերցողների կողմից: «Ենոքի աչքը» այս իմաստով անհամեմատ զուսպ է: Սա տարիքո՞վ պայմանավորված հանգամանք է:
-Ես կարծում եմ՝ այո՛: Էլի են տվել այդ հարցը: Տարիքի հետ փոխվում ես: Տեսակդ, տեսակիդ կորիզը, աշխարհայացքդ, իհարկե, չեն փոխվում, չեն կարող փոխվել: Բայց որոշակի տարիքից հետո նվազ ջղաձիգ ես դառնում, ավելի շրջահայաց, կարելի է ասել՝ հանգիստ: Իմաստնությունդ ավելանում է, եթե առհասարակ ավելանում է:
-Իսկ ասելիքի կերպի փոփոխության հետ Ձեր ընթերցողների բանակը փոխվե՞ց:
-Չէ՜, իմ ընթերցողների հիմնական կորիզը պահպանվում է, և նրանք դեմ չեն իմ գրականության այս փոփոխությանը: Որովհետև ամեն ինչ նույնն է՝ միայն թե մի քիչ ավելի կոծկած, մի քիչ ավելի երկրորդ շերտով ասված: Այնպես որ, ընթերցողները հարմարվում են:
-Ձեր գործերի երկու թատերական բեմականացում եմ դիտել՝ Վիգեն Չալդրանյանի «Ձայն լռության կամ վեցերորդ պատվիրանը» և Արմեն Մեհրաբյանի «Արտավազդ-Շիդարը», ինչպես և Վիգեն Չալդրանյանի «Լռության սիմֆոնիա», «Մաեստրո», «Ձայն լռության» ֆիլմերը, որոնց հիմքում Ձեր երկերն են: Կինոյի, թատրոնի ժանրում ո՞վ է գլխավոր դեմքը՝ բեմադրի՞չը, թե՞ գրական հենքի հեղինակը՝ ըստ Ձեզ:
-Բարդ բան է դա: Ես հեռուստաթատրոնում եմ աշխատել և այնտեղից սկսած՝ բախվել եմ այդ բարդության հետ: ՈՒ այնտեղից սկսած էլ հասկացել եմ, թե ինչ է նշանակում սցենար, սցենարի հեղինակ, ռեժիսուրա, բեմադրության հեղինակ: Շատ բան է կախված ռեժիսորից: Եթե նա քեզ մոտ է աշխարհայացքով, դու փորձում ես ասել, բացատրել, թե ինչու է քո գործում այս բանն այսպես և ոչ թե այլ կերպ: Բայց հիմնականում ինձ չի հաջողվել անել դա:
-Դա, փաստորեն, Հրանտ Մաթևոսյանին և Աղասի Այվազյանին անգամ չի հաջողվել: Մեզ համար համընդհանուր հիացմունքի ու սիրո առարկա «Եռանկյունի», «Մենք ենք, մեր սարերը», «Աշնան արև» ֆիլմերը սցենարի հեղինակներին չեն գոհացրել: Ստացվում է, որ սա անլուծելի կոնֆլի՞կտ է սցենարիստների ու ռեժիսորների միջև:
-Ինչքան էլ որ Աղասի Այվազյանն ու Հրանտ Մաթևոսյանը դժգոհ են եղել այդ ֆիլմերից, իրենք մեծ հեղինակություն ունեին, կարող էին իրենց կարծիքներն ու մոտեցումները պարտադրել: Իմ դեպքում չի ստացվում: Որքան էլ որ ռեժիսորն սկզբում ասում է, թե նա ֆիլմ կամ բեմադրություն է անում՝ ըստ քո այսինչ գործի, դու հետո հասկանում ես, որ քո գործը նրա համար ընդամենը միջոց է, որը նրան դնում է որոշակի արահետի վրա, բայց վերջում դա ամբողջովին դառնում է իր գործը: Ես էլ մտածեցի՝ քանի որ կինոն կոմերցիա է, ինձ պատվիրում են, վճարում են, ես իմ գործն անում ու հանձնում եմ իրենց: Թատրոնում մի քիչ ուրիշ է, այստեղ ավելի շատ ինքնադրսևորման հնարավորություն ունի պիեսի հեղինակը: Բայց և պիտի բեմադրիչն ազատ լինի, որովհետև նա նույնքան ստեղծագործող է բեմի վրա, որքան դու՝ թղթի առաջ: Չպետք է անընդհատ քո տեքստով նրա ճանապարհը փակես, որովհետև այդպես անելիս վերջում լավ բան դուրս չի գա: Բեմադրիչն էլ պիտի ազատ լինի, ինչպես եղավ Արմեն Մեհրաբյանի դեպքում: Եվ իմ կարծիքով դա ունեցավ լավ արդյունք:
-Ասել է թե` Արմեն Մեհրաբյանի բեմադրությունը Ձեր սրտով է: Իսկ որպես արվեստագետ-հանդիսատես, վերացարկվելով հեղինակ լինելու պարագայից, բավարարվա՞ծ եք Ձեր ստեղծագործությունների էկրանային դրսևորումներով:
-Ֆիլմերն ամբողջովին Վիգենինն են: Վիգենը բավարարված է, ինձ համար դա լավ է:

«ԳՐՈՒՄ ԵՍ՝ ԱՌԱՆՑ ՓՈՂԻՑ ՈՒՆԵՑԱԾ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ, ՈՐՈՎՀԵՏև ԳԻՏԵՍ, ՈՐ ՓՈՂ, ՄԻԵՎՆՈՒՅՆ Է, ՉԻ ԼԻՆԵԼՈՒ»

-«Ենոքի աչքը» տպագրվելուց հետո Դուք ակամա սկսել եք նկարել երաժշտություն, ինչպես տեղեկացել եմ Ձեր հարցազրույցներից մեկից: Ինչո՞ւ՝ երաժշտություն, ինչո՞ւ ոչ՝ գրականություն:
-Եթե ես նկարել իմանայի, գուցե և գրականությունը փորձեի նկարել: Բայց եթե ես նկարել իմանայի, չէի նկարի: Հետաքրքիր չէր լինի: Երբ կարողանում ես ֆիգուր կառուցել թղթի վրա, ուրեմն դու ունես պրոֆեսիոնալ ձեռք, պիտի զբաղվես նկարչությամբ: Այս դեպքում ազատությունդ կորչում է: Իսկ քանի որ ես նկարիչ չեմ, ընդամենը երաժշտության ազդեցության տակ գույների ռիթմի, ֆորմաների ռիթմի ազատությանն եմ տրվել: Նկարել չիմանալով՝ ես ինչ-որ բան եմ արել թղթի՝ իմ ունեցած տարածքի վրա՝ Շնիտկեի երաժշտության, ռոքի, ջազի, Վաչե Հովսեփյանի դուդուկի հնչյունների հորձանքի ներքո: Եվ այդպես՝ մոտ քսանչորս նկար: Ես իսկապես հանգստացա, ու այդքանով պարպվեց նկարելու իմ ցանկությունը: Գուցե և ինչ-որ ժամանակ անց այն նորից ի հայտ գա: Գուցե և՝ ոչ:
-Պարպվեց նկարելու ցանկությունը: Այլ ցանկություն ի հայտ եկա՞վ այդուհետ: Ներշնչանքի այլ երակ բացվե՞ց:
-Արդեն երկու տարի ես վեպ եմ գրում, և երևի մեկ-երկու տարի էլ կշարունակեմ գրել: Վեպը շատ հետաքրքիր տարածք է՝ հատկապես Հայաստանում: Այստեղ եթե վեպ ես գրում, դրա վրա կորցնում ես տարիներ, ներդնում ես բոլոր հույզերդ, գիտելիքներդ՝ իմանալով, որ այն կարող է քեզ ոչինչ չբերել: Այսինքն՝ դա անում ես զուտ քեզ համար: Մի կողմից՝ դա շատ լավ է: Գրում ես այնպես, ինչպես կգրեիր, եթե քեզ ոչինչ պետք չլիներ, եթե լինեիր լիովին ազատ և տրվեիր միայն գրականությանը: Գրում ես՝ առանց փողից ունեցած կախվածության, որովհետև գիտես, որ փող, միևնույն է, չի լինելու: Եթե իմանայիր, որ վեպ գրելով մի մեծ գումար ես վաստակելու, այդքան ազատ չէիր զգա քեզ, վեպդ ուրիշ հայացքով կգրվեր: Ֆինանս ձեռք բերելու հնարավորությունը կխանգարեր քեզ: Իսկ հիմա ես չունեմ նյութական գայթակղություններ, ավելորդ ընթերցող գրավելու ձգտում: Մնում եմ ես և իմ ընթերցողական կորիզը, որին անորոշ մի կերպարանքով տեսնում եմ տարիներ շարունակ: Այս վիճակում էլ գրում եմ իմ վեպը, որը մեծ գործ է, ամփոփող ինչ-որ բան ունի իր մեջ:
-Ի՞նչ է ամփոփում՝ ստեղծագործական մի փո՞ւլ:
-Չէ՜, կյանքիս անցած փուլը, մեծ փուլը, որովհետև 65 տարեկան եմ արդեն: Չեմ ասում, թե այդուհետ այլևս չեմ գրելու, բայց ինչ էլ որ գրեմ, այդքան մեծ կենսափորձ, 65 տարվա ապրած կյանքի ամփոփում չի պարունակի:
-Սունդուկյան թատրոնում բեմադրվել է Ձեր պիեսը: Ի՞նչ կպատմեք այդ մասին:
-Այս բեմադրությունը՝ «Որբերի ընտանիքը», տխուր կոմեդիա է, չունի «Արտավազդ-Շիդարի» թանձրությունը: Ռեժիսորը Արմեն Մարությանն է, գլխավոր բեմադրիչը՝ Տիգրան Գասպարյանը: Վերջին տասնամյակներում տրոհված, իրարից հեռացած, որբացած մարդիկ են պիեսի հերոսները՝ հետխորհրդային, պատերազմական ժամանակի իրենց կյանքով: Ես փորձել եմ նրանց հավաքել մի ընտանիքի մեջ, որովհետև միայն ընտանիք հավաքելով կարող ես երկիր հավաքել: Չպետք է հուսահատվել, որ մեկը որբ է դարձել, մյուսը՝ բոմժ: Գլխավոր հերոսը որբ տղա է, որը ցանկանում է անպայման ընտանիք ունենալ: Եվ քանի որ որբ է, իր ընտանիքն էլ որբերից է կազմում: Այս պատմությունն է ընկած բեմադրության հիմքում:

«ԳՈՐԾԵՐ, ՈՐՈՆՑ ՄԵՋ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅԾ ԿԱ»

-«Գրեթերթն» ի՞նչ սկզբունքներ է կարևորում որևէ գրական երկ տպագրության վերցնելիս:
-«Գրեթերթը» գոյություն ունի արդեն ութ տարի, և նրա նպատակը հստակ է. երբեք չի ձգտել լինել ինտելեկտուալ, բարձրակարգ թերթ, ինքն իրեն որպես թերթ ցույց տալու խնդիրներ չունի:
-Այսինքն՝ ամբիցիոզ չէ՞:
-Այո՛: Ես չեմ ուզում, որ թերթը ինտելեկտուալ հավակնություններով փայլի, ես ուզում եմ, որ թերթը դառնա մի տարածք, որտեղ կգան երիտասարդ հեղինակներ, կտպագրեն գործեր, որոնց մեջ գրականության կայծ կա: Այսինքն՝ ես ուզում եմ նրանց տալ այն ասպարեզը, որից իրենք կոգևորվեն, կշարունակեն գրել ու գուցե գրող կդառնան: Հարյուրից տասը կարող են դառնալ, կամ գուցե՝ մեկը: Բայց դառնում են: Մեզ մոտ յոթ-ութ տարի առաջ պատմվածք տպագրածներն այսօր իրենց սերնդի հայտնի դեմքերն են: Իսկ այսօր տպագրվում են մարդիկ, որոնց մեջ կան տաղանդավորները, ու ես կարծում եմ, որ մի քանի տարի անց էլ նրանք կդառնան հայտնի:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ