Վարչապետ չկարողացա գտնել

Հայերի դեմ Օսմանյան Թուրքիայի տարածքում ցեղասպանության երեք կազմակերպիչներից մեկի՝ Թալեաթի, հուշերը թարգմանած Հարություն Գասպարյանը հուշերին կցել է իր ընդարձակ մեկնություն-առարկությունները: Հանգամանալից հերքելով Թալեաթի դրույթները, Հարություն Գասպարյանը, որ Արևմտյան Հայաստանից է ու համարյա տարեկից Թալեաթին, ցեղասպանության ժամանակ կորցրել է հարազատներին, մի քանի տարի ապրել քրդերի հետ և Սովետական Հայաստան մեկնել, պատմում է նաև հայերի ու թուրքերի փոխհարաբերությունների մասին:

«Բեզճյան Հարություն ամիրան ծագումով կեսարիացի էր: Սուլթան Մահմուդ Բ-ի արքունական ծառայության է ընդունվել նույնպես կեսարիացի, արքունական ճարտարապետ Պալյանի միջնորդությամբ: Պատմում էին, որ երբ Պալյանը Հարությունին ներկայացրել է սուլթանին և նա ոտքից-գլուխ զննել է երիտասարդին ու մի քանի բառ փոխանակելուց հետո ճանապարհել, Պալյանը հարցրել է՝ նորին վեհափառությունը հավանե՞ց նրան: Սուլթանը պատասխանել է. «Ամեն ինչը հավանեցի, բացի քթից»»: Ծառայության մեջ Հարությունը հավատարմություն, ճարպկություն ու հնարամտություն է ցույց տալիս և հասնում է ամիրայի աստիճանի, նշանակվում է արքունական դրամահատարանի տնօրեն-տեսուչ: Դա գրգռում է պալատական թուրք փաշաների նախանձը, նրանք զրպարտելով՝ ձերբակալել են տալիս Հարությունին: Կարճ ժամանակից՝ վերահաստատելով անմեղությունը՝ նա ազատ է արձակվում (սուլթան Մահմուդին պալատականները կոչում էին «գյավուր Մահմուդ»՝ հայերին բարձր պաշտոններ տալու պատճառով): Որոշ ժամանակից, երբ թուրքերի ղեկավարած դրամահատարանում մեծ կեղծիքներ են հայտնաբերվում, սուլթանը դարձյալ Հարությունին է նշանակում տնօրեն: Այս ժամանակ էր 1828-1829 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը, ռուսական բանակը Բուլղարիայի տարածքով, որ այդ ժամանակ Օսմանյան կայսրության տարածքն էր, հաղթական մոտենում է Ստամբուլին: Մայրաքաղաքի գրավումը կանխում է Անգլիան և կնքվում է Ադրիանապոլսի (Էդիրնե) պայմանագիրը: Ռուսաստանը Թուրքիայի եվրոպական մասից և հայկական նախկին հողերից գրաված ընդարձակ տարածքներից որոշ զիջումներ անելու համար պահանջում է հսկայական ռազմատուգանք, որ սուլթանին դնում է անել կացության մեջ: Սուլթան Մահմուդը խորհուրդ է հարցնում Գազազ Արթինից: Մեկ օր մտածելուց հետո Հարությունը պատասխանում է, որ ելքը գտել է, երեք օրում տուգանքը կվճարվի և երկիրն ու գահը կփրկի, եթե սուլթանը արքայական կնիքով կնքված հրովարտակով արտակարգ լիազորություն ու իշխանություն տա իրեն ամբողջ կայսրությունում գործելու համար: Սուլթանը համաձայնում է՝ գերագույն իշխանությունը երեք օրով նրան հանձնելով: Բեզճյանը, որ տեղյակ էր արքունական գանձարանի և բանկի ոսկեդրամների քանակին ու գումարին, նույն քանակի և գումարի չափով պղնձե դրամներ է հատում (ոսկեդրամի եռապատիկ ծանրությամբ) և դնում շրջանառության մեջ՝ հայտարարելով ոսկեդրամին համարժեք, ապա հավաքում է բանկերի ու շրջանառության մեջ եղած ոսկեդրամը ու վճարում ռազմատուգանքը: Այդ պղնձե դրամները շրջանառության մեջ կային մինչև 1915 թ. և կոչվում էին «Արթին ալթունի»: Այդ երեք օրերին Հարությունը չի մոռանում և իր ժողովրդին, նա ընդարձակ, մոտ տաս հեկտար հողատարածք է առանձնացնում Ստամբուլի հարավ-արևելյան ծովեզերքի Եդի Գյուլե (Յոթ աշտարակ) զովասուն հատվածում և կարգադրում է այնտեղ պետական ծախսով կառուցել շենք՝ հայ պանդուխտների, աղքատ հիվանդների, անօգ ծերունիների, հաշմանդամների, հոգեկան հիվանդների, անխնամ որբերի համար: Շենքը ավարտելուց հետո հողատարածքով պետք է հանձնվեր Հայոց Առաջնորդարանի կամ Պատրիարքարանի տնօրինությանը որպես Հայ ազգային սեփականություն: Կատարվելիք ծախսերն ու սննդի ապահովումը պետք է կատարվեր արքունական գանձարանից՝ Օսմանյան սուլթանների՝ որդուց որդի հաջորդականությամբ, այդպես էլ եղել է մինչև 1923 թ.՝ որոշ դադարներով: Շենքի կառուցումն ավարտվում է 1830-ին, զուգահեռ հայ համայնքի ծախսերով կառուցվում է եկեղեցի, որն օծում են «Սուրբ Փրկիչ» և համալիրը կոչվում է «Սուրբ Փրկչի հայ ազգային հիվանդանոց»: Երեք օրից Հարությունը սուլթանին զեկուցում է միապետի դերում իր գործունեության մասին:
-Ապրես, Արթին, հավանեցի գործդ ու խելքդ,-ասում է սուլթանը:
-Վեհափառ, քիթս էլ հավանեցի՞ր,-հարցնում է Հարությունը, որ գիտեր քթի պատմությունը:
-Հավանեցի, քիթդ էլ հավանեցի,-ծիծաղում է սուլթանը և հարցնում, թե իր ժողովրդի համար երեք օրում ինչ է արել: Բեզճյանը զեկուցում է ազգային հիվանդանոց կառուցելու և նրա ծախսերը արքունիքի հաշվին հոգալու ծրագրի մասին:
-Դա չնչին է քո արածի համեմատ,-ասում է Մահմուդը,-ինչու՞ Վանի կամ Բիթլիսի կողմերը իշխանություն չտվեցիր քո ազգին:
-Վեհափառ տեր,-պատասխանում է Բեզճյանը,- վարչապետ չկարողացա գտնել: Այսինքն՝ վստահ էր, որ բոլորը կցանկանան, բայց սուլթանը չի հաստատի»:
Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի Հանրապետության պատմությունը շատ նման է, բայց տարբերվում է մեկ հիմնական առանձնահատկությամբ: Կայսրությունում հայերն ու հույները էին տնօրինում արհեստները, առևտուրը, շինարարությունը, կրթությունը, բժշկությունը, հարկերի 90 տոկոսը պետական գանձարան մուծում էին հայերը: Կայսրության էթնիկ թուրքերը 10 տոկոս էին կազմում, գործնականում Օսմանյան կայսրությունում իշխող փոքրամասնությունն ապրում էր ազգային միավորումների հաշվին: Իշխանության գալով երիտթուրքերը իսկապես ստեղծեցին ազգային պետություն, որտեղ էթնիկ թուրքերը գերակշիռ թիվ պիտի կազմեին և դա արվեց հայերի ցեղասպանության հաշվին հիմնականում՝ հավելած քրիստոնյաների բնաջնջումը ևս: Այնուամենայնիվ՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը շարունակեց ապրել ի հաշիվ հայերի՝ սեփականելով սպանվածների գույքը, ֆինանսները և դարեդար նրանց ստեղծած նյութական ու մշակութային արժեքները:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ.Գ. Ո՞վ կընդունի, որ ինքը ոչ միայն մարդասպանի, այլև ավազակի ժառանգ է ու շարունակում է ապրել սպանության ու ավազակության միջոցով կուտակած կապիտալի հաշվին, նույնիսկ եթե երբեմն առ երբեմն համաձայնում է վերադարձնել սեփականածի ինչ-որ բեկորներ, որ ոչինչ է՝ համեմատած համատարած սպանդի ու կողոպուտի մասշտաբների հետ: Իսկ մենք շարունակում ենք բարոյական հարթությունում քննարկել ցեղասպանության ճանաչման հարցը: Հարյուր տարի հետո էլ:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ