Օսմանյան կայսրության 600-ամյա պատմությունը ոչ թուրքական պատմություն է

Ցեղասպանության պատմության վերաբերյալ «Իրատես de facto»-ի հարցերին պատասխանում է տարածաշրջանային հարցերով փորձագետ, վերլուծաբան ՍԱՐԳԻՍ ՀԱՑՊԱՆՅԱՆԸ։

-Ովքե՞ր էին ի վերջո սպիտակ թուրքերը:
-Մինչև սպիտակ թուրքերին հասնելը պետք է չորս մարդու մասին խոսենք անպայման, նրանցից առաջին դեմքը ԹԵՈԴՈՐ ՀԵՐՑԵԼՆ է՝ սիոնիզմի մարգարեն, երկրորդը՝ ԷՄՄԱՆՈՒԵԼ ԿԱՐԱՍՈՆ (իր հրեական ազգանունը թուրքացնելով Քարասու էր դարձրել), երրորդը՝ ԻՍՐԱՅԵԼ ԼԱԶԱՐԵՎԻՉ ԳԵԼՖԱՆԴԸ, որ (էլի բացահայտ հրեական ինքնությունը թաքցնելու նպատակով Ալեքսանդր Պարվուս կեղծ անուն-ազգանունն էր օգտագործում), և չորրորդը ՄՈԻԶ ԿՈՀԵՆՆ է, որ հրեա համայնքը թուրքացնելու աշխատանքով զբաղվեց ողջ կյանքում ու ինքն էլ անունը փոխեց ու դարձավ Մուհլիս Թեքինալփ: Ազգությամբ հրեա այս քառյակն է ցեղասպանության ակունքներում՝ իմ կարծիքով:
Երբ պատմական դարաշրջանի փաստաթղթերն ու գրականությունը կարդում ես, խճանկարի պես հավաքվում է ամբողջ պատկերը: Թեպետ ընթացքում տրամաբանական պատասխաններ որոնելիս՝ չես գտնում, թե նրանցից յուրաքանչյուրն ինչ և ինչու է արել: ՈՒ հարց է ծագում՝ իսկ հայերն ո՞ւր էին, չէի՞ն տեսնում, չէի՞ն հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Ստեփան Սապահ-Գյուլյանը, որ երկար ժամանակ ապրել է Ֆրանսիայում, լավ տեղյակ էր ծավալվող իրադարձություններին՝ Ռուսաստանում ուղղված ցարի տապալմանը, հեղափոխություններին, լինելով սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության անդամ՝ նա անընդհատ բարձրացնում էր հարցը, որ հրեաների գործին խառնվելը նորմալ չէ:
Ամբողջ Եվրոպայի բանկային համակարգը, ֆինանսները, շրջանառու միջոցները իրենց ձեռքում ունեցող հրեաները սիրաբանում են թուրքերի հետ, որը կբերի հայերի վերացման՝ ասում էր նա դեռ 1890-1896 թթ.: Այդ հարցերը քննարկվում էին նրանց կուսակցական ժողովներում, նաև միջկուսակցական հանդիպումներում դաշնակցության հետ: Հայկական կուսակցություններն իրականում ցարական Ռուսաստանում իբրև ընդդիմադիր ստեղծված, գաղտնի, կիսագաղտնի-կիսահայտնի գործող անարխիստական, նարոդնիկական, սոցիալիստ-հեղափոխական կուսակցությունների հայկական պատճենումն էին: Անգամ սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցություն և Հայ հեղափոխական դաշնակցություն անունները կրկնօրինակում էին ռուսական կազմակերպությունների անվանումները: Երիտասարդ ուսանողներ, եռանդուն, հուսավառ, որ աշխարհը փոխվում է, Մարքս կա, նոր դար է սկսվում, մեր ազգը, որ կքում է թուրքերի լծի տակ, պիտի ազատենք՝ այդ շարժումների ակունքը ազատարար մղումներն էին, բայց նրանք շատ հեռու էին ժողովրդից, ում ուզում էին ազատել, Ռուսաստանում էին ու ռուսախոս, Արևելյան Հայաստանի մշակույթի ծնունդ էին և իրենց գործունեության հիմքում օրինակ ունեին Ռուսաստանի իշխանության ու իրենց փոխհարաբերությունը: Չէր կարելի ցարական Ռուսաստանն ու Օսմանյան Թուրքիան նույնացնել: Հայ դասական քաղաքական կուսակցությունների ամենամեծ սխալն էր դա: Հնչակները իրենց սխալը կարողանում են մասամբ ուղղել, քանի որ Արևմտյան Հայաստանում ու հատկապես Կիլիկիայում սքանչելի կառույցներ են հիմնում, կարճ ժամանակ հետո սկսվում են ժողովրդական ցույցերը, ֆիդայական շարժումը, տեղ-տեղ ապստամբությունները, որ հնչակներն էին կազմակերպում: Նրանք էին հայության մեջ հայ ազգային-ազատագրական միտքը ձևավորում: Հնչակները շատ ավելի իրատես էին և զուտ ինքնավարության հարց էին դնում կամ բարենորոգումներով բավարարվելու միտումն ունեին: Ոչ թե ազատ-անկախ Հայաստան, Օսմանյան կայսրությունից պոկված մի երկիր: Նրանք շատ լավ հասկանում էին հնարավոր վտանգները, ավելի ռեալ էին դատում, քան ՀՅԴ-ն, որ հախուռն էր, ոգևորված ու մի տեղ մի փոքր կայծ տեսնելիս՝ մեծ հրդեհ էր պատկերացնում: Պատահական չէ, որ Քրիստափոր Միքայելյանը՝ քաղաքական կուսակցության ղեկավարներից, շարժիչ ուժերից մեկը, զոհվում է պայթյունից՝ իր ձեռքով ռումբ պատրաստելիս, ի՞նչ գործ ուներ քաղաքական տեսաբանը, թերթ հրատարակող, քարոզիչ գործիչը զինվորի գործի հետ:
-Իսկ ի՞նչ գործ ունեին հրեաները հայերի հետ:
-Հարցին լիարժեք պատասխանելու համար անհրաժեշտ է պատմական մի էքսկուրս կատարել։ 1492-ին Իսպանիայի թագուհին երկրից վտարում է հրեաներին։ Վտարման մատնացույց արվող հիմնական պատճառն էր՝ հրեաները ուրիշների աշխատանքն են շահագործում, իրենք երբևէ ոչինչ չեն ստեղծում, ուրիշի ստեղծածը դարձնում են շրջանառու միջոց և մարդկանց իրենցից կախման մեջ են գցում կյանքի բոլոր ոլորտներում: Հրեաները տզրուկի պես են հասարակության համայնքային կյանքում: Նշվում էր նաև նրանց ոչ քրիստոնյա, ոչ մահմեդական լինելը, Իսպանիայի պես կարծր կաթոլիկական երկրում հանցանք էր դիտվում հուդայականությունը, որ դավանում էին հրեաները: Ոչ մի երկիր վտարված հրեաներին չի ցանկանում ընդունել, ընդունում է միայն Օսմանյան կայսրությունը: Շատ լավ հասկանալով Իսպանիայից վտարման պատճառները, սուլթանը մտածում է, որ իր հետամնաց երկրին հրեաները կարող են օգուտ տալ իրենց ֆինանսական և դարեր շարունակ կուտակած կենսափորձով: Բոլոր երկրներում հրեաները գերադասում էին ապրել ծովափնյա քաղաքներում, որտեղ կար նավահանգիստ, առևտուր, ապրանքաշրջանառություն, փող էր պտտվում, Օսմանյան կայսրությունում էլ նրանք նախընտրում են դաշտային ու ծովափնյա շրջանները և հաստատվում են ներկա Հունաստանի և այժմյան Թուրքիայի Հանրապետության Էգեյան ծովի շրջակա տարածքում և, անշուշտ, Կոստանդնուպոլսում: Այստեղ է, որ առաջին անգամ առաջանում է շահերի բախում երկու ազգությունների միջև, որոնց աշխարհակալ կարելի էր համարել:
-Ինչպե՞ս կարող էին աշխարհակալ լինել հայերն ու հրեաները, երբ նույնիսկ պետություն չունեին:
-Հայերը 16-րդ դարավերջին ունենալով Արևելյան և Արևմտյան հատվածներ՝ Օսմանյան ու Պարսկական, կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ արտադրություն, առևտուր, արհեստներ, սպառման շուկաների ստեղծման հիմքում են: Հնդկաչին, Ինդոնեզիա, Սումատրա, Սինգապուր, Բիրմանիա, Հնդկաստան, Աֆղանստան, Պարսկաստան՝ ողջ տարածքում կենսապահովման հարցերը հայերն էին լուծում: Ռուսաստանում օտարազգիներին թույլ չէին տալիս առևտրով զբաղվել, ցարի հատուկ հրովարտակով միայն հայերին արտոնվում է ապրանքաշրջանառությամբ զբաղվել, հատուկ մաքսային համակարգ է գործել հայերի համար, որից ռուսներն այնքան մեծ օգուտ էին ստանում, որ խրախուսում էին հայերի գործունեությունը: Եթե 17-րդ դարից սկսած 150 տարվա պատմությունը ուշադիր ուսումնասիրեք, կարդաք նաև Խաչատուր Դադայանի, հայր Լևոն Զեքիյանի գրքերը, կտեսնեք, որ աշխարհում համարյա ամեն տեղ առևտուրը եղել է հայերի ձեռքում, դեսպանները, բանագնացները, վիճելի տարաբնույթ հարցեր լուծողները եղել են հայերը: Օրինակ՝ Վենետիկը Սումատրայից համեմունքներ էր բերում ու չէր կարողանում պայմանավորվել, դիմում էր հայերին, հայերը երկու կողմի համար էլ ընդունելի պայմաններով հարցը լուծում էին: Մինչև 18-րդ դարի կեսերը հայերը Ինդոնեզիայի կղզիներից սկսած Ասիա՝ «Մետաքսի ճանապարհով» աջ ու ձախ, Ռուսաստան, Եվրոպա՝ Հունաստան, Իտալիա, Ֆրանսիա, Իսպանիա, Պորտուգալիա, Հոլանդիա, Անգլիա, Իռլանդիա, Գերմանիա՝ մեծ ցանց ունեին, դրամ-ապրանք, ապրանքաշրջանառությունը պտտվում էր հայերի ձեռքում: Նոր Ջուղայի հայ խոջաները շշմելու գործեր են արել: Պարսկական շահերի հրովարտակներ կան, որով հրամայվում է հայերին օգնել ամեն տեղ, աջակցել ու ընդառաջել ամեն գործում, որպեսզի երկիրն ու տնտեսությունը զարգացնեն: Քրիստոնյա, մահմեդական բաժանում չի եղել, հայը կարողացել է բոլորի հետ լեզու գտնել: Սա էր հայերի աշխարհակալության հիմքը և երևի թե նախ սա պետք է վերացվեր՝ հայերին վերացնելու համար: Մեզ պետք էր վերացնել Վենետիկում, Մարսելում, Բարսելոնայում, Ամստերդամում, Մանչեստրում, ոչ թե Խարբերդում ու Դեր Զորում սպանելով: Հայերն ուր հաստատվում էին, անմիջապես եկեղեցի էին կառուցում, դպրոց էին բացում, թերթեր, գրքեր էին հրատարակում, տպարան էին հիմնում ու առևտրով էին զբաղվում: Բացի առևտրատնտեսականից հայությունն ուներ նաև քաղաքական կշիռ: Երկու պետությունների փոխհարաբերություններում բանագնաց հայ դեսպանների, հայոց դիվանագիտական հմտությունները շատ կարևոր էին: Այսօր մենք խոսում ենք թուրքական դիվանագիտությունից, բայց տարբեր առևտրաքաղաքական ու նույնիսկ ռազմական իրավիճակներում հայերը կարողացել են բոլորի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ պահել: Դա եվրոպացիները շատ էին գնահատում հատկապես իրենց պատերազմական շրջաններում, սկսած ինկվիզիցիայի ժամանակներից:
1492 թ. Օսմանյան կայսրությունում հրեաների գալով սկսվում են խնդիրները: Հրեաները, որ կորցրել էին Իսպանիա-Պորտուգալիայում դրամաշրջանառությամբ զբաղվելու հնարավորությունը, ինչո՞վ պիտի զբաղվեին Օսմանյան կայսրությունում: Նրանով, ինչ գիտեին ու կարողանում էին, ինչը դարձել էր իրենց էությունն ու մասնագիտությունը: Բայց եկան ու բախվեցին հայերին, բախվեցին հույներին, որ անում էին այդ գործը, ու լավ էին անում: Մրցակցություն կար: Հայն ու հույնը դաշտը հերկում էին: Վարչական վերնախավը շատ գոհ էր, մեկը երկուս էր դառնում: Օսմանյան կայսրության համարյա կենսական բոլոր ոլորտները հայերի ու հույների ձեռքում էին: Հայերը և հույները կայսրության հիմնասյունն էին, թուրքերինը միայն զինվորականությունն էր: Թուրքը երբևէ հող չի մշակել, ծառ չի տնկել, գնում էին բանակ, ռոճիկ էին ստանում, կամ կռվում մեռնում էին, կամ վերադառնում էին, ուտելիքը հայն էր ստեղծում, խմելիքը հայն էր ստեղծում, հագնելիքը հայն էր արտադրում, կենցաղային իրերը հայերն էին արտադրում: Անունով թուրքական այս կայսրության կյանքում թուրքը միայն սպառող էր, կար իր սրով, հրով, տեղին-անտեղի հաթաթաներով, ու՝ վերջ: Բայց ռազմիկ հատվածն էլ էթնիկ թուրք չէր, ալբանացի էր, սերբ, բոսնիացի, բուլղարացի, ռումինացի, գագաուզ, չերքեզ, չեչեն, բայց ոչ էթնիկ թուրք: Դևշիրմե (1) ենիչերիները (2) նույնպես թուրք չէին: Երեխաներին, հատկապես քրիստոնյա ընտանիքներից, մանուկ հասակից տանում էին պալատ, թրքացնում-իսլամացնում և դարձնում էին սուլթանի ու իր արքունիքի թիկնազորը, պատերազմներում դևշիրմե ենիչերիներն էին առաջին գծում կռվում: Օսմանյան կայսրության 600 տարվա պատմության գրեթե 400 տարին դևշիրմե-ենիչերիների պատմությունն է:
Օսմանյան կայսրության պատմությունը ոչ թուրքական պատմություն է: Այդ պատճառով էլ օսմանականության գաղափարը զարգացվեց ցեղասպանությանը նախորդած շրջանում, կարևոր չէ՝ հայ ես, հույն ես, սերբ ես, հունգար ես, դու օսմանցի ես: Սակայն, եկեք մի պահ մի քանի դարով հետ գնանք ու փորձենք օսմանյան պատմության ամենանշանակալից իրադարձության սկզբնական շրջանում տեղի ունեցած կարևորագույն եղելություններն ըստ արժանվույն գնահատել, տեսնելով Իսպանիայից Օսմանյան կայսրություն փոխադրված հրեաների իրենց կապերն ու ֆինանսական հնարավորություններն օգտագործելով սուլթանի պալատ մուտք գործելու փաստը: Իսպանական ինկվիզիցիայի տարիներին Պորտուգալիայում բռնի քրիստոնեացված հրեաներից (որոնց մարրաներ (3) են անվանում), 16-րդ դարում Եվրոպայի ամենահզոր տիրակալներից Սրբազան Հռոմի կայսր Կարլ 5-րդին և Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանսուա 1-ինին վարկ բացած լինելու փաստով հայտնի մեծահարուստ Գրասիա Մենդես Նասի (4) անունով բանկիր տիկինն իր անհաշվելի ունեցվածքը Պորտուգալիայից նախ Վենետիկ, 1553 թ. էլ Կ. Պոլիս տեղափոխելուց մի քանի տարի հետո, 1556 թ. իր զարմիկ և գործընկեր Յասեֆ Նասիին (5) իր մոտ բերեց ու ամուսնացրեց իր դստեր հետ։ Նա և հատկապես իր զարմիկը Սուլեյման Փառահեղ սուլթանի ժամանակներից սկսած Օսմանյան կայսրության պատմության մեջ լուրջ դերակատարում ունեցան։ Մի կարևոր փաստ արձանագրեմ. վաշխառությունը (6) տոկոս, փոխառություն-փոխատվություն հասկացությունները նրանց ձեռքով մտան օսմանյան կյանք, նախ պալատական ունևոր խավը սկսեց պարտքեր կուտակել, հետո կյանքի բոլոր տիրույթներում ամեն ինչ ու ամեն բան վերածվեց «տոկոսային» փոխհարաբերությունների ոլորտի։
Քանունի Սուլեյման I սուլթանի իշխանության տարիներից սկսած օսմանյան պալատի և վարչապետական պատմությունը հրեաների դավերով է հյուսված հայերի ու հույների դեմ: Նոբելյան մրցանակ ստացած (ինքն էլ ծագումով հրեա) Օրհան Փամուկի վեպերը այս ժամանակների մասին են՝ օսմանյան պալատ ներթափանցած հրեաների, որ հայերից ու հույներից խլում են իրենց ձեռք բերած դիրքը: 1492-1908 թթ. պատմությունն այս անխնա մրցակցության դաժան պատմությունն է: Երբ տեսնում են, որ այդքան խաբեությունից ու խարդավանքներից հետո ևս չի ստացվում, հայերը մնում են իրենց դիրքերում, փոխում են քաղաքականությունը:
Այս ժամանակներում է ձևավորվում սիոնիզմը՝ հրեաների ազգահավաքի ու մեկ հայրենիքում ապրելու գաղափարախոսությունը: Որտեղ էլ ապրելիս լինեն, նրանք պրոբլեմ են՝ Ռուսաստանում, Իսպանիայում, Լեհաստանում, Գերմանիայում, Անգլիայում, ամեն տեղ կոնֆլիկտային իրավիճակում են՝ ճնշվող, անտեսվող, նսեմացվող, վիրավորվող ու այդ ամբողջի համար վրեժ լուծող: Երբ արդեն հրեաները ձևավորում են իրենց սիոնիզմը, Թեոդոր Հերցելը դնում է Իսրայել պետության ստեղծման հարցը: Մենք այս ու այն երկրում չպիտի ապրենք, մենք պիտի մեր պետությունն ունենանք 2000 տարի աշխարհում պտտվելուց հետո, ինչ արգելք էլ լինի, պիտի հաղթահարենք, հրեայի համար ոչինչ անհնար չկա, աշխարհի բոլոր լեզուները գիտենք, բոլոր արհեստները գիտենք, ամեն ինչ գիտենք, ամեն ինչ ունենք, չունենք միայն պետություն, որ պիտի ստեղծենք: Հայրենիք վերադարձի գաղափարախոսությունն է սիոնիզմը, հանուն այդ գաղափարի ամեն ինչ ընդունելի է, նպատակին հասնելու մեթոդների միջև ընտրություն չկա: 1860 թ. Ֆրանսիայում հիմնադրված «Ալյանս իսրայելիտ» կազմակերպությունը գրեթե իննսուն տարի վիճել է այդ մեթոդների վերաբերյալ, բոլոր հասանելի միջոցները փորձել են ու չի ստացվել:
-Բայց ինչո՞ւ չի ստացվել, եթե ամեն ինչ գիտեին ու ամեն ինչ ունեին:
-Որովհետև իրենք սիրված չէին, իրենց գտնված տեղերում միշտ խնդիրներ են ստեղծել: Հայերը որտեղ ապրել են, սիրված ու փնտրված են եղել, առաջնային դիրքեր են ունեցել՝ ամենասիրված ու հարգված համայնքն են եղել, ուրիշի ունեցվածքին աչք չտնկող, աշխատող ու ստեղծող, բարձրանալով՝ բարձրացնող, ճանապարհներ, կամուրջներ, քաղաքներ, պալատներ կառուցող, քաղաքակրթություն հաստատող և տարածող: Օտարների գնահատականով՝ աշխարհում հայությունը դիտվել է այս տեսանկյունից: ՈՒրիշներին ծառայեցվող հմտությունները հայերը կարող էին իրենց համար օգտագործել, իրենք ևս կարող էին մտածել Հայաստան ստեղծելու, անկախ պետություն ունենալու մասին: Հայ քաղաքական միտքը հանգեց Հայաստան ունենալու գաղափարին: Հրեաները ուզում էին վերադառնալ Պաղեստին, նրանց վերադարձի ճանապարհին պատնեշ էին հայերը:
(շարունակելի)

Հրապարակման պատրաստեց
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

(1) Դևշիրմե, մանկահավաք, մանկաժողով, օսմանյան Թուրքիայում հպատակ քրիստոնյա երեխաների բռնի հավաքագրումը՝ ենիչերիների շարքերը համալրելու նպատակով։ Մանկահավաքի սկիզբ է համարվում Մուրադ I սուլթանի (1359-1390) ժամանակաշրջանը։ Նախապես կատարվել է 3 կամ 5 տարին մեկ անգամ, իսկ XVI դարից՝ ամեն տարի։
(2) Ենիչերիներ (yenic,eri - նոր զինվոր), կանոնավոր հետևակ Օսմանյան կայսրությունում։ Ենիչերի զորքերը ստեղծվել են 14-րդ դարում։ Սկզբում հավաքագրվում էին ռազմագերիներից, ավելի ուշ՝ համալրվում Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա պատանիներով, նրանք վաղ հասակում խլվում էին ծնողներից, իսլամացվում և վարժեցվում ռազմական գործին։ Ենիչերիները սուլթանական գահի հենարանն ու երկրի ոստիկանական կարևոր ուժն էին։ Հաճախակի միջամտելով կառավարության քաղաքականությանը՝ ենիչերիները դարձան պալատական հեղաշրջումների մշտական մասնակիցներ և հետադիմական ուժ։ Ենիչերիների կորպուսը վերացրեց Մահմուդ 3-րդ սուլթանը 1826 թվականին։
(3) Մարրաները, 14-15-րդ դարերի վերջերին Իսպանիայում և Պորտուգալիայում բռնի քրիստոնեություն ընդունած հրեաներին քրիստոնյաների տված անուն է։
(4) Գրասիա Մենդես Նասին աշխարհում հրեական պետություն ստեղծելու գաղափարն իրականացնելու առաջին լրջագույն ջանքերը ներդրած անձնավորությունն է։
(5) Յասեֆ Նասին աշխարհում սիոնիզմ անունն առաջին անգամ հնչեցվելուց 330 տարի առաջ, իր ազգակիցներին տեղավորելու նպատակով Վենետիկի իշխանությունից մի կղզի գնելու անհաջող փորձից հետո Օսմանյան սուլթան Սուլեյման I-ից աշխարհասփյուռ հրեաների միատեղման համար Պաղեստինի հյուսիսային շրջաններում բնակվելու իրավունքը հաջողեցնելով պատմությանն իբրև «Տիբերիայի նախագծի» հեղինակ անցած անձն է, որը Հոլանդիան Իսպանիայի, Օսմանյան պետությունն էլ Վենետիկի դեմ հանելով, պատերազմի արդյունքում Կիպրոսի կղզու ձեռքբերման հեղինակն է։
(6) Օսմանյան կայսրություն հրեաների միջոցով մտցվելուց 460 տարի հետո նույնիսկ հանցանք համարվող վաշխառությունը լավագույնս բնութագրելու համար կարելի է մեր օրերից մի օրինակ բերել։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 213-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Վաշխառությունը՝ պարտք տրված դրամի կամ տեսակային հատկանիշով որոշվող գույքի համար ՀՀ Կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը գերազանցող չափով տոկոսներ ստանալն է, ինչպես նաև անձի հետ նրա համար ծայրահեղ ոչ ձեռնտու պայմաններում այլ գործարք կատարելը, որից օգտվել է մյուս կողմը …»:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ