«Մակինցյանների մոտ պահվող արխիվը հեշտությամբ չի գա Հայաստան, բայց անպայման կգա, որովհետև ձեռագրերը չեն այրվում»

Վահան Տերյանի 130-ամյա հոբելյանին ընդառաջ ԳԵՎՈՐԳ ԷՄԻՆ-ՏԵՐՅԱՆԸ ընթերցողի դատին հանձնեց «Վահան Տերյան. անտիպ և անհայտ էջեր (նամակներ, հոդվածներ, գրախոսություններ)» ուշագրավ ժողովածուն: «Աշնան երգիչը» ներկայանում է նորովի, առավել ամբողջական դիմանկարով: Գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սամվել Մուրադյանի բնորոշմամբ` այս գրքով հնարավորություն ունենք ճանաչելու մեր սիրած ու պաշտած այն Տերյանին, որը նուրբ քնարերգության հետ դրսևորել է օրինավոր, հպարտ ու արժանապատիվ հայ մարդու բնավորություն ու գործելակերպ:

Վահան Տերյանի ծոռան՝ գրականագետ Գևորգ Էմին-Տերյանի հեղինակած գրքում տեղ են գտել 6 անտիպ բանաստեղծություն, 1 թարգմանություն, հարյուրավոր նամակներ, 8 հոդված, 2 գրախոսություն, դիմում-հայտարարությունը, որով պոետը դուրս է գալիս Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունից, 13 հուշ Վահան Տերյանի մասին, որոնք Հայաստանում գաղտնի են պահվում: Ինչպես նաև Տերյանի կյանքի և ստեղծագործության վերաբերյալ բազմաթիվ բացահայտումներ, որոնք նորություն են ոչ միայն ընթերցողների լայն շրջանակի, այլև մասնագիտական նեղ հետաքրքրություն ունեցող անձանց համար:
«Սա առաջին քայլն է Տերյանին ներկայացնելու, բնական է, գուցե լինեն ենթադրություններ, որ հետագայում չեն հաստատվի, բայց այս ամենը ուսումնասիրության կարիք ունի, որովհետև Տերյանը մեր հարստությունն է»,- լրագրողների հետ զրույցում ասաց գրքի հեղինակը: Եղիշե Չարենցի անվան արվեստի և գրականության թանգարանում պահվող Տերյանի արխիվը նա ուսումնասիրել է ավելի քան 10 տարի: Համեմատելով հրատարակված և արխիվում պահվող նամակները, պարզել է, որ շատ կարևոր դրվագներ հանված, կրճատված են բուն տեքստերից. «Բացի դրանից, մամուլում հայտնաբերել եմ հոդվածներ, գրախոսություններ, որոնք խորհրդային տարիներին չեն վերահրատարակվել»: Այսպիսով` նյութերի մի մասը անհայտ է, մի մասը հրատարակվել է շատ վաղ և հիմա հասանելի չէ ընթերցողին, կան նյութեր էլ, որ Տերյանը կիսատ է թողել, հետագայում դրանք անհարկի շահարկվել են, այդ պատճառով չեն հանձնվել տպագրության:
Գրքում տեղ է գտել նաև դիմում-հայտարարությունը, որով պոետը հայտարարում է Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունից դուրս գալու մասին և նշում դրդապատճառները: Դրանից հետո Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտկոմը որոշում է կայացնում նրան ռազմաճակատ ուղարկելու: «Հատկանշական է, որ խորհրդային տերյանագիտությունը՝ ի դեմս Մակինցյանի, Ալիխանյանի, Պարտիզունու և մնացած կենսագիրների, «սահուն» շրջանցել է պոետի կյանքի վերջին տարվա՝ 1919 թ. թնջուկը՝ միայն ընդհանուր ինչ-որ գնահատականներ ու կեղծիքներ ներկայացնելով»,- ասվում է նորատիպ գրքում:
Գ. Էմին-Տերյանը լրագրողների հետ զրույցում անդրադարձավ նաև մեկ այլ խնդրի: Նրա խոսքով` գրականության նոր շրջանը պետք է կոչվեր խորհրդահայ և սկսվեր խորհրդային շրջանի հաստատումից. «Նոր գրականությունը սկսվում է 21 թվականից, ինչը մեծագույն կեղծիք է, որովհետև իրականում Տերյանը մեզ հարազատ է, մոտ, հասկանալի, ոչ միայն նրա համար, որ հանճարեղ է, այլ որովհետև նոր շրջանի հիմնադիրն է: Տերյանն է ստեղծել նոր լեզուն, նոր մտածողությունը, նոր բանաստեղծությունը: Բայց քանի որ մահացել է մինչ Խորհրդային Միության հաստատումը, այդ բաժանագիծը անտեսվել է, ինչը վերանայման կարիք ունի»:
Տերյանագիտությանը նոր ընթացք է սպասում: Թախծոտ, զգացմունքային պոետի կերպարն ամբողջանում է, բացահայտվում են նոր էջեր, ծանոթ էջերը` ազատվում կեղծիքից: Գ. Էմին-Տերյանը վստահեցնում է, որ անելու դեռ շատ բան կա, հիշատակելով նաև Տերյանի՝ փակի տակ պահվող ձեռագրերը: Խոսքը Մակինցյանների մոտ գտնվող արխիվի մասին է: Տերյանի ծոռը վստահեցնում է, որ այնտեղ ահռելի քանակությամբ նյութեր կան, և ըստ էության թալանված ժառանգություն է: Պողոս Մակինցյանը (ով այդ ժամանակ զբաղեցնում էր Տերյանի պաշտոնը` ազգությունների կոմիսարիատի կոմիսարի տեղակալ), պետականացնելու պատրվակով, Տերյանի այրուց` Անահիտ Տերյանից, զենքի սպառնալիքով խլում է բանաստեղծի ձեռագրերը: Դրանք չեն պետականացվում, Մակինցյանի գնդակահարությունից հետո անցնում են նրա կնոջը, ապա աղջկան: Տերյանի ժառանգությունը հետ բերելու փորձերն ապարդյուն են անցնում: Ձեռագրերը չեն վաճառվում, չեն էլ հրատարակվում: Գ. Էմին-Տերյանը ենթադրում է, որ արխիվում կան փաստեր Մյասնիկյանի մասին, Ստալինի, Լենինի և հենց Պողոս Մակինցյանի: «Մակինցյանների մոտ պահվող արխիվը հեշտությամբ չի գա Հայաստան, բայց անպայման կգա, որովհետև, ինչպես գիտեք, ձեռագրերը չեն այրվում»,- եզրահանգեց նա:
Կան նաև կորած նյութեր, օրինակ` «Դոն Ժուանի վերջին տեսիլը» պոեմը: «Չարենցը, Դերենիկ Դեմիրճյանի լեզվի մասին խոսելիս, մեջբերում է այդ պոեմից: Իսկ պոեմը չկա: Մոսկվայո՞ւմ է, թե՞ ոչնչացվել է ձեռագիրը, հայտնի չէ»,- ասաց Գ. Էմին-Տերյանը: Մինչև տարեվերջ նրա աշխատասիրությամբ լույս կտեսնի «Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը» նորահայտ աշխատությունը: Տերյանը ցեղասպանությունից հետո շրջել է բազմաթիվ որբանոցներով, գրի է առել եղեռնից փրկված, հիմնականում Վանից ու Արճեշից փախած որբերի տպավորությունները, ինչպես նաև հանձնարարել է այդ երեխաներին շարադրություն գրել:
«Դրանք իրականում ֆանտաստիկ վավերագրեր են և երբևէ չեն հրատարակվել: Արխիվում կան նաև ձեռագրեր գրված հին հունարենով, պարսկերենով, սանսկրիտով: Դրանք պետք է թարգմանվեն, վերծանվեն: Անտիպ են մնացել նաև Տերյանի թարգմանությունները: Նա ռուսերեն է թարգմանել Րաֆֆու «Կայծերը», Սունդուկյանի «Պեպոն», «Կտակը»: Բայց սրանք հսկայական տեքստաբանական աշխատանք են պահանջում»:
«Վահան Տերյան. անտիպ և անհայտ էջեր» գիրքը նվիրվում է Նվարդ Տերյանին: Կազմի վրա պատկերված նկարը հրատարակվել է առաջին անգամ: Գրքի հեղինակի կարծիքով, լուսանկարից արդեն իսկ երևում է, թե ինչպիսին է եղել իրականում Վահան Տերյանը:

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ