Կյուրին

ՈՒնի աւան իշխանութեամբ Չափար Օղլուին, կառուցեալ առ ստորոտով լերին, անցանէ եւ առու ընդ մէջ նորա: Բնակիչքն տաճիկք, իսկ յազգէս հայոց իբրեւ 400 կամ 500 տունք ըստ մեծի մասին պարապեալք ի վաճառականութեան մանաւանդ վշոյ եւ կտաւոյ, զորս բերեալ ի Դրապզունոյ, եւ ի Կիւրին մաքրեալ եւ թափեալ սպիտակացուցանեն, եւ առաքեն յԱտանա եւ ի շրջակայ երկիրս: Գլխարկ նոցա սրանկիւն երկայն, այն է քիւլահ. խօսք նոցա եւ լեզու տարբեր յայլ բարբառոյ հայոց եւ անսովոր մանաւանդ ըստ հնչման. բայց ընթերցասէր են հոյժ եւ հետամուտ յուսանել: ՈՒնին ի քաղաքի եկեղեցի. եւ արտաքոյ քաղաքին մօտ ի Գանկալ մենաստան մեծաշէն, զոր յաւուրց անտի Սրբոյ Լուսաւորչին ասեն հիմնեալ: Ի սահմանս Կիւրինոյ լինի խնձոր մեծ եւ քաղցրաճաշակ, ուստի սփռի ի զանազան կողմանս:

Ղուկաս Ինճիճեան
«Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի»
Վենետիկ, 1806

Կիւրին գիւղաքաղաքն ունի 2000-ի չափ տուն, որոնց 1250-ը ուղղափառ հայ, 90-ը հռովմէական եւ 10-ը բողոքական հայոց է եւ 650 ալ տաճկաց: Բնակիչներն ընդհանրապէս աղքատիկ են, բայց հիւրասէր: Տաճկաց դպրոց չգտնուելուն համար անկիրթ մնացեր են: Հայերն ըստ մեծի մասին վաճառական են եւ միշտ Բերիոյ (Հալէպ) ու Տրապիզոնի հետ յարաբերութիւն ունին: Տաճիկները հիւսնութիւն եւ քանի մը ուրիշ արհեստներ կը գործեն:

Կիւրինը կառուցուած է հիւսիսից-հարաւ երկարաձգուած մի ծառախիտ հովտում՝ Թոհմա-Սու (Մելաս գետ) թափուող գետակների ափերին: Կիւրին անունը ենթադրւում է առաջացած լինի թուրքերէն «Քիւրուն» բառից, որը նշանակում է «աւազան»:
Քաղաքն ունէր հետեւեալ գլխաւոր թաղերը՝ Շուղուլ, Օրէն կամ Էրան, Տարեր, Սմկընա, Չերչիկոր, Խոնաւ բլուր (Եաշ թեփէ), Աշուր, Սեւ բլուր (Գարա Թեփէ), Ֆերման մահլէ, Սաղ, Քեթէն-շայըր, Խաս-բաղ, Ձախ-ձոր կամ Չախ-ձոր: Այս թաղերը կառուցուած են իրարից 5-ից մինչեւ 20 րոպէ հեռաւորութեան վրայ, որի պատճառով քաղաքի մէկ ծայրից միւսը, այսինքն՝ Շուղուլի ծովից մինչեւ Ձախ-ձորի ակը տեւում է մօտ երկուս ու կէս ժամ: Գլխաւորապէս հայերը ապրում էին հետեւեալ թաղերում՝ Ձախ- ձոր՝ 400 տուն, Սեւ բլուր՝ 300 տուն, Խաս-բաղ՝ 200, Շուղուլ՝ 200, Չերչիկոր եւ Խոնաւ բլուր միասին՝ 40 տուն, Օրէն կամ Էրան՝ 250, Սմկընա՝ 28: Թուրքերը գլխաւորապէս բնակւում էին Տարեր եւ Աշուր թաղերում: Կային նաեւ հայերի հետ խառն թաղեր:
Տները, ի տարբերութիւն Կեսարիայի եւ Սեբաստիայի շէնքերի, իրարից բաւականին անջատ են, իւրաքանչիւր տուն կառուցուած է առանձին, շրջապատուած ընդարձակ պարտէզներով:

Կիւրինում (Սեբաստիոյ վիլայէթ) 1860-ական թուականներին կար աւելի քան 1500 դազգահ, որոնց վրայ աշխատողները գերազանցապէս կանայք էին: Բոլոր ջուլհակները տալիս էին իրենց գործուածքները վաճառականներին, որոնք իրացնում էին դրանք ինչպէս Թուրքիայի, նոյնպէս եւ Եւրոպայի զանազան քաղաքներում:
Շալագործութեան նախնական տեխնիկայի աստիճանական զարգացման եւ բուսական ներկերի օգտագործման հետեւանքով, ինչպէս նաեւ 19-րդ դարի վերջերից Ֆրանսիայից «Ժակվար» կամ ինչպէս տեղում ասում էին՝ ճագար գործող մեքենայի ներմուծմամբ, շալագործութիւնը Կիւրինում մեծ զարկ է ստանում: Շալագործ-հաստոցների ընդհանուր թիւը, Համաշխարհային առաջին պատերազմի նախօրեակին, Կիւրինում հասնում էր 3500-ի: Շալի արտադրութեան զարգացման հետ բարձրանում էր նաեւ Կիւրինի շալի որակը, շուկայից վանելով պարսկական շալը: Այդ շալը մեծ համբաւ էր վայելում ինչպէս Թուրքիայի ներքին շուկաներում, նոյնպէս եւ Եգիպտոսում, Բուլղարիայում:
Բացի շալից, Կիւրինում արտադրւում էին նաեւ կերպասեղէն (շայախ), նախշազարդ ծածկոցներ, վարագոյրներ, բարձի երեսներ: Համաձայն Սեբաստիայի ֆրանսիական հիւպատոսի տեղակալի 1911 թ. տեղեկագրի, Կիւրինում հիւսուածեղէնի տարեկան արտադրութիւնը հասնում էր երեք միլիոն ոսկե ֆրանքի կամ վեց հարիւր հազար տոլարի:
Շալագործ Կարապետ Մինասեանը, որին անուանում էին Խելօք Էմմի, շալը տորքի վրայ լայն սանտրով գործելու եւ հենքի ուզած մասի բերանը քաշող լարերով բանալու իր նորաձեւութեամբ սկիզբ էր դրել, եթէ այսպէս կարելի է ասել, շալագործութեան մեքենայացման առաջին քայլին: Մինչ այդ շալը թէեւ վաղուց ի վեր հորով էր գործւում, բայց մինչեւ Խելօք Էմմու գիւտարարութիւնն իր նորարարութիւնը շալը համարեայ ձեռքի գործ էր, նախշերը կատարւում էին ձեռքով:

Կիւրինի առեւտրական դասը դեռ 19-րդ դարի 80-ական թուականներին ձեռնամուխ լինելով շալի արդիւնագործութեանը, տեղական շալագործութիւնը, կերպասագործութիւնը 19-րդ դարի վերջին դուրս է բերում տնայնագործական շրջանակներից: Այդ գործին զարկ տուողներից առաջինը լինում է Սարգիս Մինասեանը, որ Մանչեսդրից բերել է տալիս բրդի լարանը, բամբակի մանածը, ինչպէս նաեւ Ֆրանսիայից Ժակվար գործող մեքենաներ, նոյնիսկ իր նկարով ապրանքային պիտակ է ստեղծում:
Մինասեանին հետեւում են Չոքկարեանը, Չուլճեանը, Գարայեանը, Ղլբաշեանը, Չերչիեանը եւ ուրիշներ, որոնք կառուցում են իրենց սեփական ներկատները:

Ինչպէս արտադրութեան միջոցները, նոյնպէս եւ հումքը կեդրոնանում են գործատէր վաճառականների՝ աղաների ձեռքը: Իւրաքանչիւր աղա ունէր իրեն կցուած շալագործները, որոնք աղայի Ժակվար մեքենայով ու հումքով գործում էին շալը եւ շաբթվայ վերջը յանձնում աղային: Աշխատանքը վճարւում էր ըստ շալի տեսակի եւ որակի, հատը 2-5 ղուրուշ:

Սեւ բլուրի ազգայնոց գլխաւոր գերդաստաններէն են Մարանեան, Թէրճանեան, Քիւրքճեան և Մուղամեան: Նշանաւոր է Մարանեան տոհմը և համայն շրջակայ քաղաքաց և Կիլիկիոյ բոլոր վիճակաց մէջ հանրածանօթ: Մարանեան Յարութիւն էֆէնտի, ուրիշ բարեգործութիւններէ զատ, իր ծախքով մայր եկեղեցւոյ շրջանակին մէջ համանուն վարժարան մը հաստատած է:
Շուկայի մէջ 200-ի չափ խանութ կայ: Շուկային կից կը գտնուի պանդոկ մը, որ Թէրճանեան Թէրճան աղայի սեպհականութիւնն է, պանդոկի ձեւով պէտէսթէն մը, որ կաթողիկէ հայերէն Թաղէլեան Յակոբ աղայի կը վերաբերի:
Խաս-պաղ թաղու նշանաւոր գերդաստանն է Աւետիս աղա Մինասեան և որդին Սարգիս էֆէնտի Մինասեան. ասոնք կը զբաղին շալի և այլ զանազան կերպասներու շինութեան գործով:

Խնայողութիւնը Կիւրինի հայերուն գլխաւոր առաքինութիւններէն մէկն է: Տղայ մարդուն տունէն մշտակայ բացակայութիւնը գրեթէ անհրաժեշտ դարձած ըլլալով, ընտանիքի անհրաժեշտ պէտքերուն մատակարարութիւնը կնոջ վրայ կը ծանրանայ առհասարակ: Շռայլութիւնը տեղ չունի հայ տունէն ներս: Անգամ մը ապահովերով ապրուստի տարրական պէտքերը՝ ալիւրը, պլղուրը եւ ասոնց ընկերացող իւղն ու պանիրը, որ այր մարդոց վերապահուած է հայթայթելը, մնացած սննդեղէնները կիները պարտէզի բերքերէն կը պատրաստեն ձմեռուան համար: Ամէն ինչ տեսակ մը հաշուապահական ճշդութեամբ կը կատարուի: Հարուստը իր կարողութեան համեմատ, աղքատն՝ իր կարողութեան չափով:
Հակառակ իրենց տիրական դիրքին թուրքերու մէջ մուրացկաններ կային ու կան: Մինչ մենք չունէինք: Հայերու համար արժանապատուութեան խնդիր էր: Ամենէն աղքատն անգամ կը նախընտրէ ցամաք հացով գոհանալ, քան թէ ձեռքը ուրիշին երկնցնել:

1915 Թ.
1915 ապրիլի կէսին էր, որ Կիւրինի թուրք կառավարութիւնը պաշտօնապէս յայտարարեց թէ հայերը իրենց զէնքերը 24 ժամուան մէջ պէտք է յանձնեն պատասխանատու իշխանութեանց, հակառակ պարագային խստիւ պիտի պատժուին այս հրամանին չանսացողները:
Ժողովուրդը օրէ օր զէնքերը յանձնել սկսաւ կառավարութեան, մասնաւորաբար գայմագամ Քեամիլ էֆէնտիի եւ Ահմէտ պէյի տուած հաւաստիքներուն ու խոստումներուն հաւատալով: Այսպէս խաբելէ վերջ սկսան ժողովուրդի ընտրուած զաւակները բանտարկել, սէվգ (աքսոր) ընել, բնաջնջել:
Առաջին բանտարկութիւնները տեղի ունեցան ապրիլի 18-20-ին, բոլորը՝ 74 հոգի, կուսակցականներէ եւ նշանաւոր դէմքերէ կը բաղկանային, որոնց համար գրեթէ երկու ամիս առանց բացառութեան ամէն օր ծեծն ու չարչարանքները անպակաս էին, այնպէս որ ամենուն հագուստներն ալ արիւնլուայ կ’ըլլային երբ տուն կը ղրկէին զանոնք լուալու համար: Ծեծին տակ նղողներ, միսերնին փտողներ շատ կային:
Յունիս 10-ին շղթայակապ սէվգ ըրին: Առնուած ստոյգ տեղեկութիւններու համաձայն, ՈՒլաշէն անդին՝ Գարտաշլարի ձորը չհասած բոլոր 74 հոգին ալ գնդակահար կ’ընեն կամ կը մորթեն վայրագօրէն:
Յետոյ մնացեալ բոլոր այրերը նոյնպէս «կանոնաւոր» կերպով բանտարկելէ վերջ, սէվգ ըրին մաս առ մաս, անոնք ալ գացին ու չեկան: Օրը երեք սէվգիաթ տեղի կ’ունենար, իւրաքանչիւրը 30-40 հոգինոց, միշտ վիզերնին եւ թեւերնին շղթայակապ:
Հունիս 27-28-ին բանտերը լեցուեցան 13-15 տարեկան պատանիներով, 70 տարեկան ծերերով, հիւանդներով, կոյրերով, խելագարներով: Այս պայմաններու տակ կառավարութեան կողմէ բոլորին կ’առաջարկուի թրքանալ: Քանի մը հոգի կը տկարանան, բայց մնացեալները իրենց ազգութեան եւ կրօնքին վրայ հաստատ կը մնան եւ կը նախընտրեն մեռնիլ, քան թէ թրքանալ:
Յուլիս 5-ին տեղի ունեցաւ ժողովուրդի առաջին տեղահանութիւնը կիներու եւ մանուկներու, որոնց ստիպեցին իրենց ինչքերը թողուլ: Չթոյլատրեցին ծախելու կամ հետերնին տանելու: Միայն տոպրակով մը եւ քանի մը օրուայ ուտելիքով ճամբայ ինկան:
Բանտարկեալներէն յետոյ՝ գայմագամին յատուկ հրամանով Առաջնորդ սրբազան Խորէն արք. Դիմաքսեանը եւ Բողոքական պատուելի Պետրոս Մուղալեանը ուրիշ ծանօթ կղերականներու եւ անձերու հետ տարուեցան: Տրուած լուրերու համաձայն քաղաքին բոլոր կղերականները քաղաքէն 3 ժամ հեռու վայր մը մորթուած են իբրեւ պետութեան դէմ դաւադրողներ ամբաստանուելով:
Յուլիս ամսուն կիներուն եւ մանուկներուն տեղահանութիւնն ու աքսորը սկսաւ: Ձախձոր եւ Շուղուլի կողմէն սկսան ղրկել: Վարդավառի տօնէն 8 օր ետք մենք ճամբու դրուեցանք մօտ 200 ընտանիք: Մեր կողմէն՝ Գարա թէփէյի երեւելի ընտանիքները, Շահպազեան, Ալթունեան, Վարդապետեան, Պուլտուքեան եւն մեր հետ էին: ՈՒրբաթ կէսօրէ վերջ էր, դուռները գոցեցինք, բանալիները յանձնեցինք ոստիկաններուն եւ ճամբայ ելանք:
Առաւօտեան ճամբայ ելանք դէպի Ղավախ գիւղին կողմը: Ճամբան Յակոբ աղա Շահպազեան եւ Յակոբ աղա Պուլտուքեան մեզի միացան: Ինչպէս յայտնի է, մանուկներէ զատ չափահաս այր չկար հետերնիս: Ժամը 12-ը անցած էր, մութը կոխած էր եւ խոր լռութիւն կար: Առտուն կանուխ դեռ չլուսցած կեղծ նամակ մը բերին երկու Յակոբ աղաներուն, ըսելով թէ Քեամիլ էֆ. քէոշքն է եւ զիրենք կ’ուզէ տեսնել: Երկուքին ալ թեւերը կապելով տարին Ղավախի կողմը եւ սպաննեցին:
Անօթի-ծարաւ ճամբայ ելանք դէպի Տէվե-Տէրեսի: Ջրհորի մը քով կեցուցին մեզ պատուիրելով, որ հաց չուտենք մինչեւ որ իրենց սկսելիք գործը վերջանայ: Եւ սկսան աղջիկները, կիները զատել, մայրերուն զգեստները հանել եւ սուրի սպառնալիքով ունեցած դրամները առնել, ըսելով թէ «կառավարութեան յարգը չգիտցաք, մեծութիւն ուզեցիք, առէք հիմա» եւն: Կարուած դրամները սկսան կտրտել հանել, միշտ իրարմէ շուտ, մէկը միւսէն աւելի յափշտակելու աճապարանքով: Խեղճ մանուկները ահաբեկուած կը դողային, կը պոռային մայրերնուն վրայ դանակին խաղալը տեսնելով: Մինչ մենք կ’աղօթէինք անդին, գրաստներուն վրայէն բեռները քակելով յափշտակել սկսան: Ընտիր գոյքեր էին՝ գորգեր, կարի մեքենաներ, գործուած շալեր, զգեստներ, զարդեղէններ, ասեղի գործեր, բոլորը դիզեցին իրարու վրայ եւ յետոյ քիրաճիները եւ ժանտարմաները բաժնեցան աւարը, ինչքերն ու ոսկիները, յաճախ կռուելով եւ իրարմէ աւելի շատ առնելու կիրքէն մտրակուած:

1921 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ Կյուրինի 28000 հայ բնակչությունից քաղաքում ոչ մի հայ չէր մնացել:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան

Մեկնաբանություններ