Օսմանյան Թուրքիայի հայկական բանկը

1913 թ. Կ. Պոլսի հայոց առևտրատնտեսական կյանքում տեղի ունեցավ նշանակալի իրադարձություն՝ Քյութուպհանե փողոցի Դիլսիզզադե խանում բացվեց հայկական ամենախոշոր դրամատունը՝ «Օսմանյան առևտրային բանկը»: Իհարկե, ավելի վաղ էլ շատ քաղաքներում եղել էին ու կային մի շարք հայապատկան ֆինանսավարկային հաստատություններ (հենց նույն Կ. Պոլսում, Էդիրնեում, Ադաբազարում, Չմշկածագում, Ամասիայում, Արմաշում և այլուր), բայց այս մեկն իր ծավալներով ու գործառույթներով անմրցելի էր: Նախ, հիմնադիր կապիտալը 100 հազար լիրա կամ, ինչպես արևմտահայերն էին ասում, օսմանյան ոսկի էր: (Թուրքական լիրայի գնողունակության մասին պատկերացում տալու համար ասենք, որ երկու տարի անց՝ ցեղասպանության ժամանակ, մարդիկ երբեմն կարողանում էին իրենց կյանքը փրկագնել 3-7 լիրայով):

Դրամատունը կատարում էր ամեն տեսակի բանկային գործառույթներ` փոխատվություններ, չեկերի տրամադրում, հեռագրային վճարումներ ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում, գնում և վաճառում էր բաժնեթղթեր, ընդունում դրամական ավանդներ, խնայողական գումարներ` սկսած 25 ղուրուշից։ Գնում, վաճառում, փոխանակում, ներմուծում և արտահանում էր արդյունաբերական և այլ ապրանքներ, հիմնում էր առևտրաարդյունաբերական ընկերություններ և բաժնետիրական մասնակցություն ունենում այլ ֆիրմաների գործունեությունում, մասնակցում հանրային շինությունների կառուցմանը։ Բացի այդ, հանդիսանում էր Բաթումի «Բ. Շխյանց» ու «Մ. Խաչատրյանց և ընկ.» նավթամթերքների արտահանման ֆիրմաների ներկայացուցիչը։
Իսկ ովքե՞ր էին «Օսմանյան առևտրային բանկի» հիմնադիրները: Նրանք ութն էին:
Վարչության նախագահն էր Գևորգ Մանուկի Ասլանյանը (1849, Կ. Պոլիս-1922, Կ. Պոլիս): Նա ավարտել էր Փարիզի Կենտրոնական լիցեյը` ճարտարագետի մասնագիտությամբ։ Վերադառնալով Կ. Պոլիս` նշանակվել հանրային շինությունների նախարարության պաշտոնյա, Հայդար փաշա - Իզմիթ երկաթուղագծի ճարտարագետ։ 1892-1902 թթ.` կամուրջների և խճուղիների վարչության տնօրենի օգնական, 1909-ին` տնօրեն, 1910-ից անցել էր հանգստի։ Հայկական դպրոցների համար 1882 թ. հրատարակել էր բնագիտության, 1883-ին` աշխարհագրության դասագրքեր։ Եվրոպայում հայերին ներկայացնելու համար 1909 թ. ֆրանսերեն լույս էր ընծայել E՛tudes historiques sur le peuple arme՛nien ծավալուն աշխատությունը։

Հեղինակել էր մի շարք մասնագիտական հոդվածներ, որոնցից հիշարժան է «Կ. Պոլսո նշանավոր մզկիթները»։ Ի վերջո, կառուցել էր Հայոց պատրիարքարանի նոր շենքը։ Հավելենք նաև, որ նրա դուստր Աննան Եգիպտոսի իշխող վերնախավի ներկայացուցիչ Բուտրոս-Ղալի փաշայի կինն էր:
Բանկի վարչության փոխնախագահն էր Մկրտիչ Մանուկյանը՝ նշանավոր մի վաճառական, որն իր պարկեշտության համար վայելում էր անասելի հեղինակություն:
Այժմ անդրադառնանք վարչության անդամներին:
Հեթում Սեթյանի ֆիրման Փարիզից ներմուծում էր նորաձև հագուստ և մասնաճյուղեր ուներ Պլովդիվում ու Ռուսչուկում:
Ա. Կ. Արսենը «Ա. Կ. Արսեն և ընկ.» մանուֆակտուրային ֆիրմայի սեփականատերն էր:
Սիմոն Գայսերլյանը Փարիզի «Յունիոն» ապահովագրական ընկերության ներկայացուցիչն էր Արևելքում: Ավելորդ չենք համարում նշել, որ այդ ժամանակ ֆրանսիական, անգլիական, ամերիկյան, ռուսական ապահովագրական ընկերությունների մեծ մասի ներկայացուցիչները հայեր էին:
40-ամյա Սարգիս Հարությունի Գնաճյանն ուսումն առել էր Հակոբ Գուրգենի «Հայկական կրթարանում»։ 1891-ից զբաղվել էր վաճառականությամբ, իսկ 1896-ից ղեկավարել հոր հիմնած «Հարություն Գնաճյան և որդիներ» մանուֆակտուրայի նշանավոր առևտրային ֆիրման։
Կային ևս երկուսը, որոնց կուզենայի առանձնակի անդրադառնալ:
Վարչության անդամ Արշակ Կարագյոզյանը, որ հետագայում ստիպված արտագաղթեց ԱՄՆ, եղբոր՝ Միհրանի հետ, հիմնեց «Ա. և Մ. Կարագյոզյան» ֆիրման, դարձավ արևելյան գորգերի խոշորագույն վաճառական, իսկ 1942-1953 թթ. գլխավորեց Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ):
Հասարակական գործիչ, դիվանագետ, անտիկ իրերի հավաքորդ Տիգրան Կարապետի Քելեկյանը (1868, Կեսարիա - 1951, Նյու Յորք) նախնական կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսի Հակոբ Գուրգենի հայկական վարժարանում։ 1892 թ. եղբոր` Գևորգի հետ հիմնել է անտիկ իրերի բիզնես։ 1893 թ. Չիկագոյի միջազգային ցուցահանդեսում կառուցել է Պարսկաստանի տաղավարը, որտեղ ցուցադրել է արևելյան իրերի իր հավաքածուն։ 1904 թ. ԱՄՆ-ի Սենտ Լուիս քաղաքում նշանավոր գորգավաճառ Հովհ. Թավշանճյանի հետ սեփական ծախքով կառուցել է մի թանգարան-տաղավար, որտեղ ցուցադրել են պատմական գորգերի ու կերպասների թանկարժեք հավաքածու։ Նա 1884-1904 թթ. Նյու Յորքում Պարսկաստանի պատվավոր հյուպատոսն էր: Իր հավաքածուով մասնակցել է մի շարք միջազգային ցուցահանդեսների՝ համարվելով աներկբա հեղինակություն:
1909 թ. Ադանայի հայոց կոտորածներից հետո 1912 թ. Դյորթ-Յոլում հիմնել է Քելեկյան որբանոցը, որը հետագայում տեղափոխվեց Բեյրութ և գոյատևեց մինչև 1932 թվականը: 1910-ից եղել է ՀԲԸՄ բարերար, ապա՝ վարչության անդամ, իսկ 1922-ից՝ փոխնախագահ՝ ծավալելով ազգանպաստ գործունեություն:
Հայաստանի ազգային պատկերասրահին է նվիրել հայ նկարիչների 18 կտավ, Մաշտոցի անվան մատենադարանին՝ Իգնատիոսի XIII դ. Ավետարանը:
Քելեկյանը ֆրանսիական Պատվո լեգեոնի և պարսկական «Շիր ի խուրշիդ» շքանշանների ասպետ էր, կրում էր խանի տիտղոս:
Հարց կարող է ծագել՝ ի՞նչ ճակատագրի արժանացավ «Օսմանյան առևտրային բանկը»: Ցավոք, կարճ կյանք ունեցավ. մեկ տարի անց փակվեց՝ Առաջին աշխարհամարտի սկսվելու պատճառով, իսկ հայ կապիտալիստները դուրս մղվեցին Թուրքիայից: Բայց այդ բանկի հիմնադիրներին արժեր այսօր հիշել, սա էլ յուրատեսակ 100-ամյակ է:

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը

Մեկնաբանություններ