Դերենիկ Դեմիրճյանի մտահոգությունները Ղարաբաղի, Նախիջևանի, Ջավախքի ճակատագրերով

Երկու տարի առաջ Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում պահպանվող Դերենիկ Դեմիրճյանի ֆոնդից մեզ հաջողվել է գտնել 24 էջից բաղկացած մի անծանոթ ձեռագիր, որը Դերենիկ Դեմիրճյանի արխիվի լրացուցիչ մասն ամփոփող գրանցամատյանում զետեղված է «Հոդվածներ, ելույթներ և զանազան գրառումներ» բաժնում` «Ղարաբաղի և Նախիջևանի հարցի շուրջ իր դատողությունները. սևագրություններ» նկարագրությամբ:

Ձեռագրի կազմին Դեմիրճյանը կատարել է հետևյալ գրառումը. «Ամենօրյա խառն նոթեր (Ավելի` լեզվական)»: Եվ միայն ներքևում ռուսերեն ավելացրել է` Карабаг:
Թեև ձեռագիրը ստույգ տարեթիվ չի կրում, սակայն մենք, ելնելով կատարված ուսումնասիրություններից, հակված ենք մտածելու, որ այն գրվել է 1954-ին:
Դա խրուշչովյան «ձնհալի» ժամանակաշրջանն էր. այսինքն` սկսվել էին քիչ թե շատ բարենպաստ ժամանակներ, երբ կարելի էր եթե ոչ բարձրաձայն, ապա գոնե կիսաձայն խոսել ազգային խնդիրների մասին: Դեմիրճյանը հենց այդ ժամանակահատվածում պիտի վճռեր թղթին հանձնել իրեն այնքան անհանգստացնող խոհերը` թեկուզ և քողարկելով դրանք խաբուսիկ վերնագրի ու խորագրի ներքո:
Դեմիրճյանն իր դատողություններն սկսում է հարցով. «Ի՞նչ բան է «Ղարաբաղը»:
ՈՒ ինքն էլ պատասխանում է իր հարցին` Ղարաբաղի հարցը կոչելով տաճկական հրամանատարության կողմից 1918 թվականին իջեցված պատվեր` «особый заказ»:
Ղարաբաղը, ինչպես և Նախիջևանն ու իր ծննդավայր Ջավախքը` որպես մխացող վերք, հանգիստ չեն տվել Դեմիրճյանին: Նա իր ձեռագրում ընդվզում է Հայաստանից դրանց տարանջատելու անտրամաբանական փաստերի դեմ, բերում բազմաթիվ հիմնավորումներ, համաձայն որոնց, չխախտելով լենինյան, պրոլետարական, ինտերնացիոնալիստական սկզբունքները, կարելի է վերականգնել դրանց վերամիավորումը Հայաստանի հետ: Խորհրդային գաղափարախոսությանը, լենինյան սկզբունքներին, հայերի` ռուսական կողմնորոշմանն անդրադարձները և դրանց լույսի ներքո հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի արծարծումները Դեմիրճյանին զբաղեցրել են ոչ միայն այս նյութում: Նա իր բազում հրապարակային ելույթներում ու հոդվածներում է շեշտադրել այս մոտեցումները` նպատակ ունենալով իր ժողովրդի խնդիրների համար շահեկան լուծումների հասնել` դրանք հիմնավորելով իր ժամանակի ու պետության չափանիշներին հարիր բանաձևումներով:
«Դատողություններում» հանգամանորեն խոսվում է հայ ժողովրդի` ռուս բոլշևիկներին ցուցաբերած օժանդակության, Բաքվի վեցամսյա հերոսական մարտերում ունեցած մասնակցության, մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը ցարական Ռուսաստանի կազմում երկու առանձին պետություններով ապրելու փաստերի մասին: Այս կերպ Դեմիրճյանը փորձում էր խորհրդային ղեկավարության գիտակցությանը հասցնել այն ճշմարտությունը, որ հայերի հանդեպ տաճկական թշնամանքը գերազանցապես պայմանավորված է եղել իր ժողովրդի ռուսական կողմնորոշմամբ:
Եվ այսուհանդերձ, Դեմիրճյանը հստակ գիտակցում էր, որ խորհրդային ոչ մի կարգախոս ու տրամաբանական հիմնավորում ադրբեջանցիներին երբևէ չեն ստիպի ինքնակամ վերադարձնել Ղարաբաղը:
Անտեսելով ամենայն վտանգ ու սպառնալիք, որոնց հետ պետք էր հաշվի նստել իր ապրած ժամանակներում, գրողը համարձակորեն անդրադառնում է մերկապարանոց փաստերին, իրերը կոչում իրենց անուններով:
Խորագետ մտավորականը փաստում է, որ Ղարաբաղը և Նախիջևանը Թյուրքիայի ագրեսիայի սիմվոլներն են Արևելքի նկատմամբ, իր խոսքով` «նրա պլացդարմը»:
ՈՒստի պետք էր հիմնավորապես ամրացնել այդ «պլացդարմը», դարձնել այն լիովին ապահով և անվտանգ: Իսկ ի՞նչ խոչընդոտներ պիտի ծագեին այդ սև ծրագիրն իրագործելու ճանապարհին տաճկական ագրեսորների համար. միակ դժվար հաղթահարելի խոչընդոտը եղել և մնում էր իր բնօրրանում ապրող հայ ժողովուրդը: Եվ ուրեմն` պետք էր վերացնել այդ ժողովրդին` ոչ միայն ֆիզիկապես բնաջնջելով, այլև սպանելով հոգին, էությունը, տեսակը. ահա թե ինչի վրա էր Դեմիրճյանը հրավիրում խորհրդային ղեկավարության ուշադրությունը:
Հայերի հանդեպ կիրառվող պատժամիջոցների վերաբերյալ արդարացումները, բնականաբար, չեն համոզում Դեմիրճյանին, ինչպես որ չէին կարող համոզել տրամաբանելու ունակ որևէ մեկին:
Դեմիրճյանը շեշտում էր, որ խնդիրը ոչ թե զուտ հայկական, այլ համակովկասյան, ռուսական, ավելին` համամիութենական է, և այն լուծելը բխում է ոչ միայն հայ ժողովրդի շահերից:
Դեմիրճյանը ձեռագրում կասկածի տակ է առնում ժողովուրդների և քաղաքական վերնախավի վերաբերմունքի, դիրքորոշման ընդհանրությունը:
Նա գրում է. «…իրո՞ք գոյություն ունի այս վրացական և ադրբեջանական թշնամությունը՝ ընդդեմ հայերի, և ովքե՞ր են դրա կրողները: Ժողովուրդնե՞րը, թե դրանց ինտելիգենցիան (քաղաքական ինտելիգենցիան)»:
Այն, ինչ Դեմիրճյանը չէր կարող ասել հրապարակային ելույթի, տպագիր հոդվածի կամ գրական ստեղծագործության պարագայում, գրում էր խորհրդային ցենզուրայի ամենատես աչքից հեռու, մանր կտրատված ու հիմա արդեն խունացած թերթիկների վրա` մատիտով: Եվ քանի որ այստեղ նա առավել անկեղծ ու համարձակ էր ինքն իր ու այն ընթերցողի հետ, որին երբևէ պիտի հասնեն այդ մատիտագիր թերթիկները, ուստի բաց է անում բոլոր փակագծերը:
Դեմիրճյանն իր օբյեկտիվ գնահատականներում չի մոռացել հիշատակել նաև ստեղծված կացության մեջ մեղավոր մեր դաշնակցական ու բոլշևիկ ազգակիցներին` հայերին, ինչպես և խորհրդային իշխանության ոչ հայազգի առաջնորդներին:
Եվ զարմանալիորեն 20-րդ դարասկզբին հայության համար բախտորոշ այս արծարծումների էջերում երկտողյա գրառում է կատարել Վասակի մասին:
Փաստորեն, հայ ժողովրդի ճակատագրի շուրջ դատողությունները գրողին զբաղեցրել են ոչ միայն իր ապրած ժամանակների, այլև պատմության ողջ ընթացքի կտրվածքով, և նա դրանց անդրադարձել է ոչ միայն իր հրապարակախոսական գրվածքներում, այլև գեղարվեստական երկերում: Հիշենք Քաջ Նազարի և Թամադայի երկխոսությունը, վերջինիս հայտնի գանգատը յոթ հսկաներից. «Չեն ուզում իրենց աշխարհքը մեզ տան»: Արդյո՞ք այս տողում չէր ամբարված 50-ականներին գրվելիք խոհերի և առհասարակ դեմիրճյանական ողջ աշխարհայացքի էությունը:
Դեմիրճյանն իր պատճառաբանված ու արդարացի բողոքն է հնչեցնում հայ ժողովրդի հանդեպ տարվող հետևողական, նպատակային ճնշումների առնչությամբ: Եվ գիտակցում է, որ այդ ամենն արվում է խորհրդային ղեկավարության լուռ համաձայնությամբ: ՈՒրեմն և հասկանալի է դառնում, թե ինչու է նա խորհրդային աթեիզմի գերակայության պայմաններում` 1955 թվականին, իր օրագրում կատարել հետևյալ գրառումը. «Մեզ պետք են անտառներ, իսկ դրանք Ղարաբաղում են:
Да хранит господ бог Армению»:
Այո՛, Դեմիրճյանը հայ ժողովրդի փրկության հույսը կապում է Աստծո հետ, ոչ թե իր իսկ մատնանշած ու խորհրդային իշխանությունների համար միանգամայն ընդունելի բոլշևիկյան կարգախոսների, որոնց հարկադրաբար ձոնված դիֆիրամբներն այս շարադրանքում, կարծում ենք, առավելապես սեփական անձի ապահովագրման նպատակին էին միտված` ձեռագիրը հայտնաբերվելու պարագայում: Չէ՞ որ նույն այդ խորհրդային իշխանության աչքի առաջ ու բոլշևիկյան կարգախոսների ներքո էին իրականացվում հայատյացության անթաքույց դրսևորումները:
Այս նյութը վկայությունն է այն անհերքելի ճշմարտության, որ յուրաքանչյուր իսկական մտավորական նախ և առաջ իր հայրենիքի, իր ազգի մտահոգությունների, ցավերի, իհարկե նաև` ձեռքբերումների ու հաղթանակների կրողն է:
Նշենք, որ նորահայտ ձեռագիրն ամբողջությամբ` մեր ընդարձակ ուսումնասիրության հետ, հրապարակվել է «Հայկազյան հայագիտական հանդեսի» 2014 թվականի տարեգրքում: Առանձին հատվածներ տպագրվել են հայաստանյան պարբերականներում: Հայաստանում ձեռագիրն առաջին անգամ ամբողջությամբ ներկայացվում է «Իրատես de facto»-ի ընթերցողին` շարունակաբար տպագրվելով թերթի այս և առաջիկա համարներում: Բնագիրը հրապարակվում է` պահպանած հեղինակի շեշտադրումներն այս կամ այն բառի, արտահայտության վրա, ռուսալեզու գրառումներն ու կետադրական նշանները: Առանձին ենթաբաժնով կհրատարակվեն նաև Դեմիրճյանի այն գրառումները, որոնք դուրս են մնացել ընդհանուր շարադրանքից և արվել են առանձին թերթիկների վրա, բուն շարադրանքի դարձերեսին կամ լուսանցքներում: Մեկ-երկու անընթեռնելի բառի տեղում դրված կլինի համապատասխան նշանը` < >:
Կարծում ենք, որ այս նյութն առավել լիարժեք կդարձնի մասնագետների և գրասերների պատկերացումները մեծ դասականի մասին:

Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆ
Դերենիկ Դեմիրճյանի տուն-թանգարանի վարիչ

Դատողություններ Ղարաբաղի և Նախիջևանի հարցի շուրջ

Դերենիկ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

Ի՞նչ բան է «Ղարաբաղը»:
Սա մի հարց է, որին պետք է պատասխանել: Հասարակ հարց կարելի է համարել, հարցնել և պատասխանել:
Երևի Ղարաբաղը գոյություն չուներ` իբրև հարց (ո՛չ` պրոբլեմ, այլ հարց, հարցմունք):
Այսինքն` մինչև 1918 թիվը: Դա ցարական պետության մեջ գտնվող մի շրջան էր, ուր ապրում էին բնակչության համարյա հարյուր տոկոսը կազմող հայեր: Դա, ըստ տերիտորիալ, էթնիկ փաստի, հայերինն էր:
Հարցը հետո` 18 թվին ստեղծվեց: Ո՞վ ստեղծեց:
Տաճիկ հրամանատարությունը` Բաքու արշավելու նախօրյակին: Նա Ալեքսանդրապոլում կարգադրեց Խատիսովին, որ Ղարաբաղը մտնի Ադրբեջանի սիստեմի մեջ:
Ինչո՞ւ` անպատճառ Ադրբեջանի սիստեմի մեջ. ի՞նչ «ՏրՏոօռ ջՈՍՈջ» էր: Հասարակ պատասխան. դա տաճկական հրամանատարությանը պետք էր:
1) Երբ կատարվեց տաճկական հրամանատարության հրամանը, կատարվեց Տաճկաստանի նույն պահի, ասենք, ժամանակավոր պլանը: Ի՞նչ: Ասենք` չգիտենք:
2) Երբ արդեն սովետականացվել էր Անդրկովկասը, և Նարիմանովը հայտարարեց, որ Ղարաբաղը վերադարձվում է Հայաստանին, ինչո՞ւ տաճկական կառավարությունը արգելք դրեց: Ասենք` ժամանակավոր պլանը դեռ մնում էր: Տաճկաստանի ցուցմունքն ընդունվեց. Ղարաբաղին ձեռք չտվեցին: Ինչո՞ւ: Ասենք` Ղարաբաղը պետք էր Տաճկաստանի 1918-ի պլանին: ՈՒրեմն պլանը ժամանակավոր չէր կամ երկարացվեց:
Եվ այժմ, որ իբրև չպիտի ձեռք տրվի Ղարաբաղին, կնշանակի պիտի մնա «ժամանակավոր պլանը»: Դա պետք է Տաճկաստանին:
Եզրակացություն: Ղարաբաղը տաճկական զակազ է. ժամանակավոր չէ, այլ մշտական, և ով պաշտպանում է Ղարաբաղի ներկա ստատուսը, նա պաշտպանում է 18 թվի ստատուսը: Նա ընդունում է տաճկական օրիենտացիան: «Նա»-ն այստեղ պետք է համարել նրան, ով պաշտպանում է, ով գիտի և ընդունում է, որ դա տաճկական օրիենտացիա է: Թող հրապարակ գա այդ «նա»-ն և բարձրաձայն հայտարարի: Չի՞ հայտարարում բարձրաձայն: Միևնույն է. «նա» ցածրաձայն ընդունում է տաճկական օրիենտացիան: Որովհետև տրամաբանությունը տանում է այդտեղ` իր երկաթե ուժով:
Այո՛, ընդունում է, հանդուրժում է, ենթարկվում է` հաճությամբ, զիջելով, ստիպված:
Կարո՞ղ է մի պլան վնասակար լինել տանողին և պաշտպանվել նրա կողմից: Ո՛չ: ՈՒրեմն Ղարաբաղի պլանը օգտակար է և պաշտպանվում է: Բաց անենք քարտերը. Ղարաբաղը պետք է Տաճկաստանին և Ադրբեջանին: Հետևապես այդ օրիենտացիան պետք է: Իսկ եթե պետք չէ, թող վերականգնվի հին ստատուսը` էթնիկական Ղարաբաղը միանա իր էթնիկական ազգակցին` Հայաստանին: Դա են պահանջում սովետական իդեոլոգիան, լենինիզմը և պրոլետարարությունը:
Ով դեմ է, կողմնակից է տաճկական օրիենտացիային:
Կարելի՞ է այժմյան պայմաններում պահանջել Ղարաբաղը: Ո՛չ` կասեն: Ե՞րբ կարելի կլինի: Երբ իրենք` ադրբեջանցիները կամենան: Ե՞րբ կկամենան: Երբե՛ք: ՈՒրեմն` այս օրս նույնարժեք է, ինչ որ երբևէն:
Կարելի՞ է այնպես անել, որ հոժարությամբ վերադարձնեն Ղարաբաղը: Այո՛, եթե Ղարաբաղի պաշտպանները` մուսաֆաթիստները, վերանան և առաջ գան լենինիստները:
Կլինի՞ այդ: Ես չգիտեմ:
Ղեկավարությունը (Շահումյան, Ֆիոլետով, Ազիզբեկով, Ջափարիձե և մնացածները) Բաքվում ստեղծեց այնպիսի տրադիցիա, որ Բաքուն դարձրեց բոլշևիզմի միջնաբերդը Անդրկովկասում: Եվ թեպետ վեց ամսվա հերոսական դիմադրության վերջում պարտվեց Բաքուն, բայց նրա ստեղծած տրադիցիան հիմք դարձավ Հյուսիսային Կովկասից Բաքու արշավող բոլշևիկյան զորամասերի համար` մտնելու Բաքու և ստիպելու մուսաֆաթական զորքին չդիմադրել:
Փաստ է, որ Բաքվի բանվորության մեծամասնությունը հայեր էին, Բաքվում հավաքվել էին գերմանական և ավստրիական ճակատներից տուն վերադարձած հայ (մեծ մասամբ` գյուղացի) զինվորները: Եվ (չնկատված (!) փաստ) Ղարաբաղի գյուղացիների հաղթական դիմադրությունները տաճկական կանոնավոր զորամասերին թուլացնում էին Բաքու գնացող տաճիկ զորամասերի պաշտպանական ուժը:
(շարունակելի)

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ