Կապադովկյան հայրերը և ոչ ուղղափառ կայսերական քաղաքականությունը

4-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին ապրում էր իրադարձություններով լի շրջան: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Մեծը 354 թ. Աշտիշատում գումարում է մի ժողով, որի միջոցով փորձում է կանոնավորել հոգևոր կյանքը հայոց երկրում: Պապ թագավորի գահակալությամբ և 371-ի Ձիրավի ճակատամարտով հայոց պետականությունը ամրապնդվում է, սակայն 373 թ. Ներսես Մեծի մահով և Պապ թագավորի դավադիր սպանությամբ կրկին անկայուն վիճակ է ստեղծվում երկրի ներսում: Այս զարգացող իրադարձություններին զուգահեռ հայոց լեռնաշխահին հարևան Կապադովկիա երկրամասում մեծ թափ էր ստանում արիոսական վարդապետությունը` դառնալով այդ երկրամասում արիոսականության կենտրոններից մեկը: Ոչ ուղղափառ այս վարդապետության կողմնակիցները վայելում էին իրենց համակիր Բյուզանդիայի Վաղես կայսեր բարեհաճությունը, ով ավելի է ամրապնդում նրանց քարոզչությունը: Այն տարածվում է նաև Փոքր Հայքում, որտեղ իշխում էր նրանց կողմն անցած Սեբաստիայի հայոց եպիսկոպոս Եվստաթիոսը:

Այսպիսով Կապադովկիայում և Փոքր Հայքում ծավալվող արիոսականությունը սպառնալիք է ստեղծում Մեծ Հայքի համար: Այն կարող էր դյուրին ներթափանցել ու ծավալվել Մեծ Հայքում, քանի որ հայ հոգևոր և քաղաքական դաշտում տիրում էր անկայուն իրավիճակ: Ծավալվող հոգևոր գաղափարական այդ պայքարում Կապադովկիայում ուղղափառության ջահակիրներն էին երեք հանրաճանաչ եկեղեցական հայրերը` սբ. Բարսեղ Կեսարացին, սբ. Գրիգոր Նազիազանցին և սբ. Գրիգոր Նյուսացին: Նրանք բարեկամական ու ջերմ հարաբերություններ ունեին հայ եկեղեցու հոգևոր հայրերի հետ:
Անշուշտ այս պայքարն իր հետևանքներն էր թողնում նաև Մերձավոր Արևելքի քաղաքական դաշտում ընթացող իրադարձությունների վրա, հատկապես երբ այդ իրադարձություններին խառնվում էին Բյուզանդիայի կայսրերը: Կապադովկյան հայրերը ասպարեզ իջան այնպիսի ժամանակահատվածում, երբ արդեն գումարվել էր առաջին տիեզերաժողովը (325 թ.), որտեղ քննարկվել էր Քրիստոսի աստվածության խնդիրը, և արիոսական աստվածաբանությունը մատնվել էր անհաջողության: Սակայն դրա տարածումը դեռ կասեցված չէր և նույնիսկ առավելություն էր ստանում որոշ եկեղեցական թեմերում, մանավանդ երբ Կ. Պոլսի կայսրերի մեջ հայտնվում էին այնպիսի անձինք, ովքեր առաջնությունը տալիս էին արիոսական վարդապետությանը: Այդ պատճառով թեև ուղղափառ աստվածաբանությունը պաշտոնապես տարել էր իր հաղթանակը առաջին տիեզերաժողովում, բայց ժամանակ առ ժամանակ ստիպված էր պայքարելու քրիստոնեական վարդապետության ճշմարիտ դավանության պահպանման համար:
Ինչպես գիտենք, առաջին տիեզերաժողովին մասնակցում է սբ. Գրիգոր Լուսավորչի որդին՝ Արիստակեսը, և Հայաստան է բերում ժողովում մեկ հայտարարի եկած հոգևոր հայրերի դավանական որոշումը Քրիստոսի աստվածության վերաբերյալ, որով հայ եկեղեցին իր հավանությունն է արտահայտում Նիկիայի տիեզերաժողովում ընդունած կանոններին: Խնդիրը ծագել էր Ալեքսանդրիայի հոգևորական Արիոսի քարոզչության պատճառով, որը, հենվելով սոսկ փիլիսոփայական և տրամաբանական ռացիոնալ մտածելակերպի վրա, քարոզում էր, թե Քրիստոս աստված չէ, այլ արարած՝ արարչագործությունն իրագործելու համար: Այս տեսությունն արագորեն դուրս է գալիս Եգիպտոսի սահմաններից՝ լինելով մատչելի, ըմբռնելի շատերի համար և սպառնալիք դառնում ընդհանրական եկեղեցու միասնության և ուղղափառ դավանության համար: Աստվածաբանական այդ վեճը վտանգի էր ենթարկում նաև Կ. Պոլսի կայսրության միասնականությունը: Այս պատճառով Կոստանդին կայսրը մտահոգված էր քրիստոնեական աշխարհում տեղի ունեցած այդ առճակատումներից և նրա անմիջական նախաձեռնությամբ գումարվում է առաջին տիեզերաժողովը Նիկիայում, ուր Արիոսը դատապարտվում է: Հատկանշական է, որ արիոսյան վարդապետության մեջ կային այնպիսի նախահիմքեր, որոնք կայսրերը կարող էին օգտագործել իրենց իշխանությունն ամրապնդելու համար: Դա այն էր, ինչպես արդեն նշեցինք, որ ըստ այդ վարդապետության աշխարհ եկած Փրկիչը արարած էր՝ ստեղծված ժամանակներից և դարերից առաջ, և հենվելով այս մոտեցմանը` կայսրերը կարող էին իրենց համարել նույնպես իբրև իրավական փրկիչ աշխարհի` որպես Աստծո որդի, որն ունի հնարավորություն ու կարողություն փոխելու կյանքի ընթացքը, բարելավելու կենսակերպը հասարակության մեջ և այլն: Այսինքն՝ արիոսական վարդապետությունը պարարտ հող էր ստեղծում կառուցելու մի աստվածապետական կայսրություն, ուր լավագույնս կիրառվելու էր կայսրի պաշտամունքը: Այդ իսկ պատճառով որոշ կայսրեր որդեգրում էին այդ դավանությունը: Եվ կայսրերից մեկն էլ Վաղեսն էր, որի գահակալման շրջանը հանգել էր կապադովկյան հայրերի գործունեության հետ, ովքեր արժանի պայքար էին ծավալում Վաղես կայսեր սանձազերծած ագրեսիվ արիոսական քաղաքականության դեմ: Այս առումով նշանակալի է, որ կապադովկյան հայրերը հայտնի են առավելապես երրորդաբանական ու քրիստոսաբանական աստվածաբանությամբ, որոնք անհրաժեշտ հրամայականն էին տվյալ ժամանակաշրջանի դավանական խնդիրները լուսաբանելու և ուղղափառության հիմքերը ամրապնդելու ընդդեմ տարբեր քաղաքական և հոգևոր հարձակումների: Հայ մատենագիրներից Անանիա Շիրակացին իր «Պատմութիւն Անանիայի Շիրակայնւոյ համարողի» երկում անդրադառնում է Վաղես կայսեր գործունեությանը, որը խոչընդոտներ էր ստեղծում ընդհանրական եկեղեցու ուղղափառ դավանության համար: Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին ևս զերծ չէր այդ հարձակումներից, և նկատելիորեն օգտագործվում են երեք մեծ կապադովկիացիների աստվածաբանական մտքերը հայ եկեղեցու դավանական երկերում, հիմնականում ընդդեմ արիոսականության և Ապողինարի քրիստոսաբանական տեսության: Հատկանշական է նաև Կ. Պոլսի երկրորդ տիեզերաժողովը 381 թ., ուր սուրբ Գրիգոր Նազիազանցին կարողանում է ազդեցիկ դերակատարություն ունենալ և պաշտպանել Սուրբ Հոգու աստվածությունը:
Եթե Կ. Պոլսի ոչ ուղղափառ կայսրերը կարողանային վերջնականապես հաստատել արիոսական քաղաքականությունը Կապադովկիայում, ապա այն մեծ սպառնալիք կդառնար հայկական լեռնաշխարհի հոգևոր և քաղաքական կյանքում, մանավանդ որ 387-ին Մեծ Հայքը բաժանվել էր Պարսկաստանի ու Բյուզանդիայի միջև, և Մեծ Հայքի արևմտյան հատվածը գտնվում էր բյուզանդական գերիշխանության ներքո: ՈՒստի, կապադովկյան հայրերի ակտիվ հոգևոր գործունեության շնորհիվ արիոսական քաղաքականությունը մեծ ուժերով չկարողացավ Կապադովկիայից անցում կատարել դեպի Հայկական լեռնաշխարհ:
Արդ, տեսնում ենք, որ Հայկական լեռնաշխարհին հարևան երկրամասում ծնված կապադովկիացի հոգևոր հայրերը նպաստել են համաքրիստոնեական աշխարհի վարդապետական ուղղափառության ամրապնդմանը: Նաև նրանց շնորհիվ ոչ ուղղափառ վարդապետությունը չկարողացավ վերջնականապես դառնալ համակայսերական քաղաքականություն, և այսպիսով արիոսական քաղաքականության պարտադրումը բացառվեց Բյուզանդիայի գերիշխանության ներքո գտնվող հայկական երկրամասում:

Հովհաննես ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ