Փայլածու Ֆաբրիկատորյանի պատմությունը

Ցեղասպանության ուսումնասիրումն ունի մի լուրջ բաց. դա տնտեսական պատճառների պարզումն է: Այնինչ ակնհայտ է՝ միայն թուրքական զորքի, ժանդարմների, ոստիկանների, չեթեների ուժերով անհնար էր կոտորել 1,5 միլիոն մարդու: Ջարդերին ներգրավվեց թուրք և քուրդ զանգվածը՝ խուժանը, որին երաշխավորված էր միանգամից հարստանալը, հայոց ունեցվածքը ձեռք գցելը՝ ոչնչացնելով դրա օրինական տերերին: Ընդ որում, մեխանիզմը հիրավի դիվային էր. տեղահանվողների առաջին քարավանը կազմում էին մեծահարուստ մարդիկ, հոգևորականները, քաղաքական գործիչները, մտավորականները՝ այս ու այն բնակավայրի հայության «գլուխը», որի հրապարակային սպանությունը հանգեցնում էր լիակատար բարոյալքման ու հնազանդման:
Ստորև բերում ենք խոսուն նմուշ՝ հայտնի Ֆաբրիկատորյան եղբայրներից մեկի կնոջ վկայությունից մի հատված: (Մամաս, Տիգրան, Սամվել, Կարապետ և Ահարոն Ֆաբրիկատորյանները Խարբերդի հարևանությամբ գտնվող Մեզիրե (Մամուրեթ-ուլ Ազիզ) քաղաքում ունեին եվրոպական և ամերիկյան արդիական սարքավորումներով հագեցած տեքստիլ ֆաբրիկա, ուր աշխատում էին 200-300 մեզիրեցի ու խարբերդցի հայ կանայք: Հինգ եղբայրներով ապրում էին կողք կողքի՝ 50 անձով: 1915 թ. հունիսին նրանք սպանվեցին, տներն անմիջապես յուրացրեց Խարբերդի նահանգապետը, իսկ ֆաբրիկան պետականացվեց: Գերդաստանից փրկվեց երեք հոգի…):

1915 մայիսի 1-ին, շաբաթ օրը, յանկարծ Խարբերդ իւր գիւղերով պաշարեցին և բազմաթիւ անձեր, մասնաւորապէս, գիտուն, ազգասէր, կուսակցական պետեր բանտարկեցին ու սոսկալի ծեծերու ենթարկել սկսան:
Մեզ ալ յունիս 14, շաբաթ օրը, աքսորեցին դէպի ՈՒրֆա: Մեզի կ’ընկերանային հարուստ, ազնուական և իմացական դասակարգը, պատուաւոր ընտանիքները: Մէկ հազարապետ, երկու հարիւրապետ և հինգ հարիւր ոստիկան մեր չորս կողմերը շրջապատեր էին, անանկ որ անկարելի էր կարգէն դուրս ելլել: Մէկ օրէն կարելի էր Իզօլի ըսուած գիւղը երթալ, բայց հինգ օրէն գացինք: Յետոյ երբ գիւղը հասանք ու նստանք հանգստանալու՝ իսկոյն մեր պաշտպանները կողոպուտի սկսան: Հոդ Եփրատ գետը կը հոսէր մեր առջև, որուն մէջը դիակներ կը տեսնէինք, զոյգ-զոյգ կապուած կու գային: Ա՜խ, ի՜նչ սոսկալի տեսարան է մահուան նկարը. մարդիկ ամենևին չէին ուզեր հավատալ, թէ ջուրին մէջէն եկածը մարդ է, միշտ իրենք զիրենք խաբելու կը ջանային: Երբ գիշերը կ’ըլլար, զօրքերը գալով՝ այր մարդիկը կը կապէին ու ջուրին եզերքը կը տանէին, «հիմակ կա՛մ քանի մը հարիւր ոսկի կու տաս, կա՛մ ջուրը կը ձգենք» կ’ըսէին և այսպէս սոսկալի վախերով՝ ունեցողներէն կը կողոպտէին, իսկ չունեցողները արդէն այն վայրկեանին ջուրին հատակը կ’երթային:
Մէկ քանի օր հոդ մնալէ յետոյ ատկէ դէպի Մալաթիա ուղղուեցանք: Թէև սիրելիներ կորսնցուցեր էի, բայց նորէն մասամբ մխիթարուած էի՝ հոգեհատորս այնքան սոսկալի մահերէ ազատուած, մինչև այդ վայրկեանը ինծի մնալուն համար:
Իզօլիէն Մալաթիա ալ հինգ օրէն գացինք, բայց շատ սոսկալի նեղութիւններ կրելով: Ամէն նեղութիւն կարելի էր տանել, բայց երբ մարդու մը կինը իւր առջև կը բռնաբարէին կամ զաւակը իւր հօրը առջև կ’անարգէին, ա՜խ, անտանելի և անմարելի կրակ էր, ի՞նչ սոսկալի վայրկեաններ էին, ամէնը մահ կը պոռային, Իզօլիին ջուրը կը փնտռէին՝ հոն նետուելու, բայց ի զո՜ւր, ան ալ արդէն ձեռքէ ելած էր: Տակաւին մինչև այդ օրերը մեր կառքերը, ձիերը մեզի կը մնային, բայց ի՞նչ օգուտ, որ չէին թոյլատրեր տասը-տասներկու տարեկանէն վեր եղող տղոց, մարդոց որ հոն նստէին իրենց յոգնութիւնը առնելու. մէկ վայրկեան նոյն իսկ չէին ձգեր, որ ընտանիքին հետ կառքերը նստէին, ընդհակառակը, ոտքերուն կօշիկները, նաև գուլպաները և հագուստներն ալ կ’առնէին, գլխաբաց, մերկ, ծեծելով, փուշերու վրայէն քալել կու տային: Կարելի՞ էր մէկը ծռեր ոտքերուն փուշերը մաքրելու. ի՞նչ սոսկալի հարուածներու կ’ենթարկէին՝ չեմ կրնար նկարագրել: Հազիւ մէկ-երկու քայլ կարող կ’ըլլար առնել, շնչասպառ գետին կ’իյնար, յետոյ ոստիկանները մէկ-երկու քար ալ գլխին կը զարնէին ու կը վերջացնէին: Այդ ճամբաներուն մէջ ուրիշ բան չէր տեսնուեր՝ բացի դիակներէն:
Երբ Մալաթիա մտանք, ըսին որ ամէն մարդ իւր ընտանիքին քով կարգով թող կենայ, որ հինգ ընտանիքին պանդոկ մը պիտի տանք: Մենք ալ ճիշտ ինչպէս կը հրամայուէր՝ այնպէս կը գործադրէինք, ամէնքս սպասելով վերջը տեսնելու: Երկու հարիւրի չափ զօրք ալ Մալաթիայէն եկաւ աւելի լաւ հսկելու, որ չըլլայ թէ մէկը փախչի: Այսպէս սկսան կառքերով ճամբորդողները մէկիկ-մէկիկ տանիլ և անոնց մէջը եղող մարդիկը, տղաները մինչև տասը տարեկանը առնել ու մնացորդ կիները զօրքերու յանձնել, որ տանին պանդոկները: Ա՜խ, ի՜նչ դառն բաղդ, ի՜նչ անտանելի վայրկեան, ամէնը իրենց սիրելիներուն կը կանչէին, անոնցմէ ալ նոյն աղաղակի, լացի ու կոծի ձայները դէպի երկինք կը բարձրանային: Հայրը՝ զաւակէն, կինը՝ ամուսինէն, մայրը՝ տղայէն կը զատէին: Վիշտը չեմ կրնար նկարագրել: Չէին ձգէր, որ գոնէ վերջին համբոյրները առնէին իրարմէ:
Ես, որ տակաւին երեք տարի էր ամուսնացած էի, զաւակ ալ չունէի, մի միայն սիրական պաշտելի մը՝ որուն կեանքս տալու պատրաստ էի ամէն վայրկեան, չեմ գիտեր, ինչպէ՞ս տարին ինձմէ և ի՞նչ եղաւ վերջին բառը:
Մայրս ու ազգականներս ուրիշ պանդոկ տարուած էին: Ինչպէս մեզի, ամէնուն ալ այդպէս ըրած էին: Արդէն, երբ սթափեցայ՝ խելք չկար գլուխս, խենթի նման եղած էի: Կը լսէի, որ կ’ըսէին, թէ անունները գրած տարած էին ու վաղը նորէն պիտի վերադարձնեն, բայց ո՞վ կը հաւատայ: Ամէնը մէկ ձայն կ’աղաղակէին, կարծես քաղաքը բոլոր կը շարժէր: Այդպէս մինչև իրիկուն, գիշերը մինչև լոյս, անդադար, աղաղակներու, գոռում-գոչումը դէպի երկինք կը բարձրանար, բայց ցաւալի է, որ անպատասխան, անօգուտ կը ցրուէր: Չեմ գիտեր՝ այնքան մատաղ մանուկներու լաց ու կոծին երկինքը ինչպէ՞ս հանդուրժեց:
Առաւօտուն դեռ լոյսը հազիւ ծագած էր, քաղաքին մութասարիֆը և իւր ընկերները եկան և ըսին, որ ձեր ամուսինները ՈՒրֆա ղրկեցինք, ձեզ ալ պիտ ղրկենք, կրնայ ըլլալ, որ այսօր չէք տեսնուիր, բայց վաղը անպատճառ կը տեսնուիք: ՈՒրեմն շո՛ւտ պատրաստուեցէք և ամէնքդ ալ եկէ՛ք մէկիկ-մէկիկ, որպէսզի վրանիդ պիտի նայինք, կառավարութենէն այդպէս հրաման ելած է: Մենք արդէն յիմարներ դարձած էինք, չէինք գիտեր, ինչ կ’ըսէին, ինչ ըսել կ’ուզէին: Սկսան կիները մէկիկ-մէկիկ երթալ մութասարիֆին առաջ, ան ալ մէկ-մէկ մերկացնելով՝ կու տար հագուստները, և ուշադրութեամբ կը նայէին, նոյնիսկ ներքին զգեստները կը հանէին՝ տեսնելու թէ մէջը բան մը կարուած կա՞յ արդեօք, նոյնիսկ կիներու ստինքներուն տակերը կը նայէին, որ չըլլայ թէ բան մը դրուած ըլլար: Վերջապէս ամէն անվայել խօսքեր ըսելէ և գործեր ընելէ վերջ՝ դուրս կը հանէին: Այսպէս ըրին ամէն կիներուն և յետոյ, գրեթէ մերկ և առանց կառքի, առանց աւանակի և նոյն իսկ առանց պաշարի, մայրերը իրենց պզտիկները երկուքով ուսերուն վրայ դրած՝ սկսան ՈՒրֆա ճամբորդել: Ամէն օր՝ մէկ ժամուան ճամբան հինգ ժամէն կը տանէին ու կ’իջեցնէին ամայի ձորի մը մէջ: Ա՜խ, մայրերուն քաշածները անտանելի էին, պզտիկներ, որոնք «չի կայ» ըսուածը չեն գիտեր և չեն հասկնար, որոնք կաթի և շաքարեղէններու վարժուած էին և հիմակ չոր հացի ու ջուրի կարօտ կը քաշէին, սոսկալի էր: Առաջին օրը քանի մը ժամ քշելէ յետոյ նստեցուցին ամայի ձորի մը մէջ և սկսան խուզարկութեան, նորէն առաջնոյն նման և աւելի գէշ միշտ կը մերկացնէին և նոյն իսկ մարմնոյ խորշերը կը նայէին՝ մի գուցէ դրամ պահած ըլլար: Այսպէս մինչև գիշեր կը շարունակէին, անկէ յետոյ ալ կը սկսէին կոյս աղջիկներ փնտռել: 15 զօրքերու համար մէկ աղջիկ կը տանէին և 2-3 ժամ յետոյ գրեթէ կիսամեռ կը վերադարձնէին: Ա՜խ, այն մատաղ կոյսերուն ու անոնց մայրերուն աղաղակները կարծես քարեր ու լեռներ կը լացնէին: Այսպէս շարունակեցին, մինչև որ ալ 8-10 տարեկանէն վեր կոյս աղջիկներ չը մնացին ու յետոյ սկսան կիներուն ալ, անանկ, որ հասարակ գործ մը դարձած էր։ Ցերեկները ճամբորդութեան ժամանակ պզտիկները մայրերէ կ’առնէին, եթէ քանի մը ոսկի վճարելիք ըլլային կրնար ըլլալ, որ միայն ծեծելով կամ վիրաւորելով դարձուցնէին մօրը, իսկ եթէ դրամով չգնէին, կը դնէին մօրը գրկաց մէջ ու կը կտրէին: Շատեր ալ ճիշտ թռչունի նման վիզերէն կը քաշէին ու գլուխը մէկ կողմ կը ձգէին: Այն կիները, որ յղի էին, ամէնը մէկ կողմ կը հաւաքէին, պառկեցնել կու տային ու կը սկսէին ձիերով անոնց վրայէն քալել: Շատերու մանուկները անմիջապէս աշխարհ կուգային, յետոյ կը մեռնէին, շատեր ալ վայրկեան չանցած հոգինին կ’աւանդէին:
Ճամբորդութեան միջոցին, երբ կիներ չէին կրնար քալել ու ետև կը մնային, անոնք ալ գնդակով կը սպաննէին և անմիջապէս կը մերկացնէին ու թուրով փորը կը ճեղքէին, ըսելով, թէ «Կեաւուրին ոսկորները եթէ կոտրես՝ ոսկի կը գտնես» (Կեաւուրըն քէմիւքլէրի գըրսան ալթուն պուլուրսըն):
Ես զաւակ չունենալու բարեբաղտութիւնը ունենալու համար կարող եղայ ազատիլ: Ես ալ արդէն ամէն գիշեր տղու ձևով կ’անցընէի, իսկ առաւօտները վէրքերով կը լեցնէի դէմքս ամէնը, անանկ, որ նայելու նոյնիսկ կը զզուէին: Շատ գիշերներ ճրագով փնտռած են զիս, բայց Աստուծոյ օգնութեամբ և ընկերներու գաղտնապահութեամբ ազատեր եմ գազաններէն:
Այսպէս գրեթէ ամիս ու կէս շարունակեցին: Վերջապէս այս-այն հալածանքներով, կրակով ու կսկիծով հասցուցին մեզ ՈՒրֆա: Վեց հազար կիներէն միայն երկու հարիւրի չափ, անոնք ալ արդէն վերքէրով լի, կիսամեռ, տարին պանդոկ մը լեցուցին, ըսին որ հոս հանգստացէ՛ք, որ երկու օր յետոյ աւելի ներս, դէպի Ռաքքայայի կողմերը պիտի երթանք: ՈՒրֆայի բոլոր երիտասարդները, նաև հարուստները արդէն սպաննած էին:
Ես տակաւին պանդոկին մէջ կը մնայի՝ ինքզինքս հիւանդ ձևացնելով, որովհետև հիւանդներու հրաման կար յետաձգել մինչև իրենց առողջանալը: Գերմաններու հիւանդապահները շատ անգամ կու գային կին վիրաւորներու նայելու: Ըսի իրենց, որ հետևեալ օրը, եթէ կարելի է, ձեռք մը հիւանդապահի զգեստ բերեն հետերնին: Խօսք տուին և միւս օրը բերին, ես ալ անմիջապէս հագուեցայ ու սկսայ իրենց նման վէրքերու նայիլ: Այնքան յիմար էին, որ ամէն ժամանակին տեսածնին հիմա հագուստը փոխած ըլալուն համար չէին ճանչնար: Այսպէս յաջողեցայ դուրս ելլել:
Յանկարծակիի եկայ, երբ մօրմէս լուր առի, որ քիւրտի մը շնորհիւ Մալաթիայէն ետ գացած է իւր մնացած 5 պզտիկներով: Ա՜խ, որքան ուրախալի լուր, որ տակաւին մայրս կ’ապրէր իւր պզտիկներով: Երբ այս լուրը առի, ալ չ’ուզեցի մէկ վայրկեան սպասել, անմիջապէս հոս-հոն բարեկամներու դիմեցի, որոնց շնորհիւ կառապան մը գտայ և նոյն գիշեր կառավարութենէն գաղտնի մեկնեցայ:
Մէզրէի մէջ հարց ու փորձ ըրի տեսնելու, թէ ամուսինս ո՞ր կողմ տարած էին մահացնելու և թէ ի՞նչ կերպ մահուան ենթարկած էին: Զինքը տանող հարիւրապետը կը պատմէ, որ «Երբ մեռցնելու տարինք, ուզեց, որ ես զինքը խուզարկեմ, որովհետև մեռցնելէ առաջ բոլորն ալ կը խուզարկուէին»: Հարիւրապետն ալ խորհելով, որ անպատճառ ատոր մէջ գաղտնիք մը կայ, ուստի երկու զինուորներ կը ղրկէ զայն մերկացնելու, անիկա ալ քովը պահած փոքր դաշոյնով մը երկուքն ալ կը մեռցնէ ու կը փախչի: Անմիջապէս ետևէն ուրիշ զինուորներ կը վազեն, բայց չեն յաջողիր բռնել ու կը սկսին գնդակներ արձակել: Դժբաղտաբար, ատոնցմէ մին հանդիպած կ’ըլլայ խեղճիս ու գետին կը տապալէ, իբր թէ այլևս քովը գացած չեն տեսնելու, թէ մեռա՞ծ է, թէ՞ վիրաւոր: Կը պատմէ, որ երբ վերադարձանք, միւս բոլորն ալ գառնուկի մորթելու պատրաստ գտանք և ամէնն ալ լմնցուցինք: Այս լուրը այնչափ դառն չեկաւ ինծի, որովհետև արեան գինը ստանալէն յետոյ մեռած էր:
Մէզրէի մէջ քանի օր մը մնալէս յետոյ, տակաւին կարօտս չառած, կառավարութիւնը գալս իմացաւ և ուզեց բանտարկել զիս: Երկու-երեք օր հոս-հոն պահուելէ յետոյ՝ քանի մը ընկերներով և մնացած տասներկու տարեկան եղբայրս ալ միասին առնելով փախայ Տերսիմ: Աստուա՜ծ իմ, տարի մը ամբողջ արաբներու, թուրքերու ձեռքը քիչ բանե՞ր քաշեցի, որ հիմա ալ քիւրտերու ձեռքը ձգեցիր: Բայց հազիւ վեց օր քիւրտերու մէջ մնացի: Բարեբաղտաբար, Երզա ռուսերու կողմէն գրաւուեցաւ և մենք ալ պատեհութիւն ունեցանք գալ հեթանոսներէ ազատուիլ և Ռուսիոյ պաշտպանութեան տակ հայ եղբայրներէ խնամուիլ:
Ամուսինս և իւր եղբայրներուն և եղբօրորդիներուն թիւէն, որ 50-ի մօտ էր, այսօր միայն ես և երկու պզտիկ տղաներ կ’ապրինք: Մէկ տարուան մէջ 45-48-ի մօտ անձերու կորուստը, միայն մեր շրջանակէն ունենալ՝ որքան անտանելի վիճակ: Մարդ անկարող է դիմանալ, եթէ Աստուած այնքան սոսկալի դառնութեան հետ անչափս համբերութիւն չտար:
Ամէն սիրելիներ կորսնցուցած, օտար քաղաքի մէջ թափառող այրի մը՝ Փայլածու Ֆապրիգաթորեան:

Յ. Գ. Անիծուած լինին այս կարդացող անձերը ցեղից ցեղ, որ վրէժ չլուծեն: Գուցէ համարեն մեզ խելագարներ կամ ոճրագործներ: Այն, որ մենք տեսանք, այն կեանքը, որ մենք ապրեցանք, չի կարող գտնուիլ մի մարդ, նոյնիսկ կմախքներէն, որ վրէժ չաղաղակէ: Կրկին կը կրկնիմ՝ անիծեալ ըլլայ ցեղից ցեղ:

Էջի պատասխանատու`
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը

Մեկնաբանություններ