Կարնո վաճառականության կոտորածը

1915 յունիս 3-ին ճամբայ հանեցին մեզ Կարինէն Չաթի Նէօլէնկի ճամբով: 11-րդ օրը հասանք Քղիի սանջակի շրջանի Շող գիւղին մօտերը: Մեզ հետ պահպանութեան պատրուակին տակ կընկերակցէին երեսուն ժանտարմներ, ունենալով Նիւսրեթ պէյ անուն հարիւրապետ մը: Կարաւանը կը բաղկանար 25 ընտանիքէ (150 անձերէ), ասոնք Կարնոյ հարուստ և յայտնի ընտանիքներն էին՝ Մազմանեան, Գավաֆեան, Թանթոյեան, Օհանեան, Աղաջանեան, Սէֆէրեան, Տիգրանեան, Ոսկերիչեան, Նալպանտեան, Ալզուկեան, Գորիկեան, Ստեփանեան, Սարաֆեան, Տանիէլեան, Մովսէսեան, Մուշեղեան, Սամուէլեան, (այս երկուքը՝ քղեցի), Գարակիւլեան, Տէր-Մելքիսեդեկեան, Քէօսէեան, Մորեան, Զիրեկեան՝ երեք հարիւրէ աւելի ջորիներու բեռներով, որ բալուցի ջորեպաններ բեռցած էին տնային և վաճառականական ապրանքներ:
Շող գիւղին մօտ երեկոյեան հասանք բլուրի մը վրայ: Այդ օրը արդէն առաւօտուընէ ի վեր քիւրտերը մեզ կը հետապնդէին: Երեկոյեան, երբ վրաններ պատրաստելու էին մեր ջորեպանները և այր մարդիկը, մեզ առաջնորդող հարիւրապետը յայտնեց. «Անապահով կը զգամ հոս, փամփուշտս հատած է, հարկաւոր է մօտիկ գիւղի պէկին օգնութիւնը հայցել»: Կանչեցին գիւղին պէկը (Հիւսնի պէկ), որուն հետ սակարկեցին մեր պաշտպանութիւնը 260 օսմանեան ոսկիով, որը ստանալով՝ յանձն առաւ միայն մէկ գիշեր պաշտպանել մեզ: Ժանտարմներու հսկողութեան թողլով, պէկը մեզ տարաւ իր գիւղը և զետեղեց ախոռի մը մէջ ու դռները գոցեց: Այդ երեկոյին արդէն մեզմէ զատեցին Մուշեղեան (Քղի չանագգեղցի), Յակոբ էֆէնտի Սամուէլեան (Քղի քաղաքէն) և Գէօկիւլեան Նոզարեթ աղա (արաբկիրցի) պատուասիրելու (Մուշեղեանի կինը մինչև այսօր կորսուած է): Առաւոտուն արդէն անոնց երեքին ալ դիակները տեսանք, բայց մինչև այն ատեն մեզի քիւրտ խուժանին սպառնալիքէն զատ ոչինչ չէր պատահած: Ապրանքներս թալնուած էին, մէկ մասը գիւղ բերած էին և մեզի դրամով կը ծախէին:
Օր մը հանգիստէ յետոյ մեզ ճամբայ հանեցին Բալուի ուղղութեամբ: Դեռ ճամբայ չհանած՝ մեզ մօտեցան խուժանավար չէթէպաշիներ Զիա պէկ (Էրզրումի պաշքէօյցի) և Ատիլ պէկ, մեզ յուսադրելու փորձեր ըրին՝ յայտնելով, որ ապահով Խարբերդ պիտի փոխադրէին: Ի միջի այլոց, քիւրտ խուժանին անկարող և անոյժ լինելը պնդեցին, թէ անոնք չեն կրնար քեզի բան մը ընել, քանի մենք քեզ հետ ենք: Մէջ բերումներով յայտնի կըլլար, որ ըսուածները բոլորը խաբէութիւններ էին մեզի համար, անոնք մեզ յայտնեցին նաև, որ քիւրտ և թուրք խուժանին գրգռումին պատճառը կամաւորական շարժումն էր, թէ իրենք լսած են եղեր, որ կամաւորական գործունէութեան վրայ էին և կարշաւէին Տաճկաստան անխնայ կոտորելով ու փշրելով հանդիպող քիւրտին ու տաճիկին:
Այս բոլոր խօսակցութիւնից յետոյ ոյժներնիս պակաս է ըսելով, մեզի յայտնեցին, որ Քղիէն բերելու ենք 50 հատ ուրիշ ժանտարմներ ևս, բացի այդ, անոնց ըսածին համաձայն, մեզ պիտի պաշտպանէին նաև մօտակայ ուրիշ քիւրտ աղաներ: Քղիէն ժանտարմ բերելու տեղ արդէն առաւօտ այդտեղ հասած էին կարգ մը պէկեր, որոնք նոյնպէս մեզ պաշտպանելու մասին խոստումներ ըրին և յայտնեցին, որ վախնալու ոչինչ չունինք:
Դէպի հարաւ-արևմուտք մեզ շրջապատեցին մեզ առաջնորդող հարիւրապետ Նիւսրէթ պէյի սուլելուն վրայ ու սկսան անմիջապէս կոտորել ու մերկացնել թէ՛ դիակները և թէ՛ մեզ՝ կիներս: Այդտեղ սպաննուած են Արտաշէս Գավաճեան («Յառաջ»-ի աշխատակից), Գալուստ Կարապետեան (Կարինի «Յառաջ»-ի աշխատակից), Յովհաննէս, Արմենակ, Տիրան, Ռուբէն Հաննեսեաններ և իրենց երեք փոքրիկները, Մխիթար, Արամ, Մուշեղ և Սաթենիկ Մեսրիկեաններ և երկու փոքրիկներ, Նազմանեան Լևոն, Վահան և քոյրերնին Վարդանուշ, որը տարուած է քիւրտերէն, Գարակիւլեան Յակոբ, կինը՝ Արմիկ և երկու զաւակները՝ Նուարդ և Գրիգորիկ (այս երկուքը՝ կորսուած), Քէօսէեան Երուանդ և զաւակները Արամ ու Տիգրան, Տիգրանեաններ Անդրանիկ, Մարտիրոս և Գառնիկ, ամուսնացած քոյրերնին Աղաւնի Մնացականեան և երկու փոքրիկները, Սէֆէրեան Արշակ, Սարգիս, Գրիգոր, Արսլանեաններ Կարապետ, Լևոն, Սիրական, Տանիէլեան Բագրատ, Թորոս Օհանեան և աղջիկը՝ Մայրանուշ, որը տարուած է չէթէ Զիա պէկի կողմէ, Սիրական Կէօկիւլեան, խարբերդցի Հաճի Պետրոս, Նալպանտեան Յակոբ և զաւակը, Ալզուկեան Յարութիւն և Յակոբ, Տէր-Մելքիսեդեկեան Հաճի Յովհաննէս աղան և որդին՝ Համբարձում և թոռնիկը, Ոսկերիչեան Տիգրան, Երուանդ և Յարութիւն, ասոնց փոքրիկներն ալ, Սարաֆեան Յարութիւն, Ստեփանեան Յարութիւն, Ղոչիկեաններ Գէորգ և Կարապետ, աղա Յակոբ Զիրէկեան և ուրիշ մոռցուած ծեր կիներ ու պզտիկներ:
Ամէն ինչ վերջացած էր, տուած էինք թանկագին զոհեր, և մենք՝ կիներս, ծերեր, երիտասարդներ և փոքրիկներ, մնացած էինք թուրք և քիւրտ բարբարոսներու լուտանքներու և արհամարհանքին ենթակայ: Մեզմէ ոմանց բոլորովին մերկացուցին (Շուշանիկ Արսլանեան, Աննա Եկաւեան, Մաքրուհի Ղոչիկեան, Նազենիկ Տանիէլեան):
Արդէն ոչինչ չէր մնացած, թալլուած և կոտորուած կիներ էինք միայն, երկու տղամարդ հետերնիս ազատուած (Տիգրանեան Վահան և վարդուկցի ծառայ մը՝ Բարսեղ)՝ կիներու հագուստ հագած: Բալուի վրայօք Խարբերդ հասանք և հոն մնացինք՝ հոս-հոն ծածկուելով, մինչև որ մեղմացան խստութիւնները: Մեր մէջէն թուրք եղան ոմանք և ուրիշներ ամուսնացան թուրքերու հետ, որոնց անուններն են Գայեանէ Նալպանտեան և Նազենիկ Զիրէկեան: 15 ամիս Խարբերդ մնալէս յետոյ Տերսիմի վրայով փախստական Երզնկա անցանք և անկէ Կարին, ուր կապրինք այժմ: Տեղահանուածներու մեր կարաւանէն դեռ կը մնայ Խարբերդ մաս մը:
Ատանացի վերապատուելի Գ. Գըրգ Եաշարեանի աղջիկը ըլլալով, ամուսնացած էի Լևոն Մազմանեանի հետ, որոնք ակնցի ըլլալով, երկար տարիներէ ի վեր կապրէին Կարնոյ մէջ, զբաղում ունենալով առևտուրը: Ամուսինս՝ Լևոն, հասարակական գործի ծառայած է զէնքի վաճառումով: Մեր ընտաիքը կը բաղկանար ութ անձերէ, այժմ կը մնանք հինգ հոգի՝ կեսուրս Իսկուհի, տալս Մարիամ և զաւակներս՝ Պերճ և Արսինէ փոքրիկներ և ես: Մազմանեաններէն կորսուած են ամուսինս՝ Լևոն և տագրս Վահան, սպաննուած են մեր աչքին առջև, և տալս Վարդանուշ, որ կորսուած է:

Ադելինա ՄԱԶՄԱՆՅԱՆ,
Կարին քաղաքի բնակչուհի

Մեկնաբանություններ