1919 թ. ԱՄՆ-ի 28-րդ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի հովանու ներքո կայացավ Փարիզի խաղաղության վեհաժողովը, որին մասնակցեցին նաև Ազգային պատվիրակության ղեկավար, ՀԲԸՄ նախագահ Պողոս Նուբար փաշան և ՀՀ պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյանը:

Համալսարանական աշխատանքից հետո երկար տարիներ դպրոցում դասավանդել եմ «պատմություն» առարկան: Այժմ չեմ աշխատում։ Այդ բացը մասամբ լրացնում է «Իրատեսը» իր բովանդակային հոդվածներով:

Նորը` նոր, բայց նրա առջև ծառացած թիվ 1 խնդիրը կրկին որբերն էին, Պողոս Նուբարի ուղեգծի շարունակումը` արդեն հասակ առած որբերին Հայաստան ներգաղթեցնելը:

Եթե գրքի հեղինակը ծանոթ լիներ Հասան-Ջալալյան տոհմի պատմությանը, իրական ժառանգներին և գաղափար ունենար ազնվականության մասին, միևնույն է, կգրեր նույնը, չէ՞ որ նրա գիտակցությամբ ազնվական լինելու չափանիշն ու արժանիքները նրա գծած սահմաններից դուրս գալ չեն կարող:

Մեր պատմության մեջ Մովսես Խորենացին սեփական ժողովրդի ու իշխանական դասի կողմից, անշուշտ, միակ այպանվածը չէ: Դրանք բոլոր ժամանակներում, այդ թվում՝ մեր օրերում, չափազանց շատ են, որոնք հայրենիքում կամ անընդհատ հալածանքների են ենթարկվել, կամ էլ վտարանդվել: Սա կարծես մեր ժողովրդի համար արդեն դարձել է ապրելակերպի նորմ, ազգային սովորություն:

Աշխարհի նյարդերը պրկվեցին, մոտենում էր կայսրությունների փլուզման ժամանակը: Այն կայսրությունների, որոնց մեջ ապրում էր հայ ժողովուրդը, և որոնց փլատակների տակ մնալու էր ինքը: Այդ բանը զգաց փոքրաթիվ, բայց բարձրակիրթ մտավորականությունը, որի նախագիտակցական ազդակներից ծլարձակեցին կենսունակության գենը, փրկվելու, ինքնապահպանվելու բնազդը:

Հայպետհրատում Մ. Սարգսյանի պաշտոնավարման ընթացքում լույս էր տեսել Լևոն Շանթի «Ընտիր երկեր»-ի ժողովածուն (1968) և ստեղծվել «Սփյուռքահայ գրողներ» մատենաշարը։ «Լ. Շանթի միհատորյակի հրապարակ գալուց արդեն անցել են ութ երկար ու ձիգ տարիներ,- պլենումի ամբիոնից ասում է կուսքարտուղարը,- սակայն մեր թատրոնները տակավին չեն մոտենում, ավելի ճիշտ չի թույլատրվում մոտենալ նրա դրամաներին։

1906 թ. Պողոս Նուբարի գլխավորությամբ Կահիրեում հիմնվեց Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ), որի գոյության նախնական շրջանը կայացման տարիներ էին:

Մեծն բանաստեղծի ներքոբերյալ հոդվածը տպագրվել է 1916 թ. մայիսի 22-ին: 101 տարի անց արտատպելով Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության (ԿՀԲԸ) խորհրդին ուղղված հրապարակումը, կուզենայինք նշել, որ այստեղ պարունակվում են արդիականությունը չկորցրած որոշ դիտարկումներ:

Ահա տիպական մի դրվագ, որ հուշագրել է արձակագիր Վահագն Գրիգորյանը այդ օրերից. «Ժողովում պետք է քննարկվեր ԽՄԿԿ քաղբյուրոյի հերթական որոշումներից մեկը։ Ինչպես լինում էր նման դեպքերում, դահլիճն անուշադիր էր, շատերը տեղերում մասնավոր զրույցներով էին զբաղված, և Մ. Սարգսյանը, որ ի պաշտոնե դատապարտված էր կարդալու այդ մի քանի էջը, դադարեցրեց ընթերցումն ու ասաց. -Չարչարվողը ես եմ, դո՞ւք եք տանջվում։ Մի հինգ րոպե լուռ նստեք, կարդամ պրծնեմ էս անտերից...