Պատերազմի նախօրեին՝ 2020 թ. սեպտեմբերի 26-ին, կինոօպերատոր Գեորգի Ղազարյանի հետ նկարահանումներ էինք կատարում Շուշիում: Ծրագրել էինք վավերագրական ֆիլմ պատրաստել ռուս ականավոր բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամի՝ հայոց բերդաքաղաք այցելության մասին:

Ամառ էր: Ճանաչողական այցով Երևան էր ժամանել ԽՍՀՄ-ում ԱՄՆ-ի արտակարգ և լիազոր դեսպան Արթուր Հարթմանը: Ինձ հանձնարարված էր լուսաբանել նրա ծրագրում ընդգրկված հանդիպումներից մի քանիսը:

Թուրքերը շարունակում էին Անգլիային և ԱՄՆ-ին պատվախնդրական գործողությունների հրահրել և ոչ՝ անհետևանք։ Հուլիսի 7-ին Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Արչիբալ Քերրը բողոքի նոտա ներկայացրեց Մոլոտովին. «Իմ կառավարությունը շատ է զարմացել՝ իմանալով, որ խորհրդային կառավարությունը բանակցությունների ընթացքում Թուրքիային տարածքային պահանջներ է ներկայացրել և քննարկել նաև նեղուցներում ռագմահենակետ ունենալու հարցը։ Դրանք հարցեր են, որ պետք է լուծեն ոչ թե ձեր երկու երկրները, այլ միջազգային կազմակերպությունները»։

Հայոց Աբաս Առաջին արքան Կարսի անառիկ բերդի ամենաբարձր աշտարակից հմայված նայում էր նորակառույց Սուրբ Առաքելոց եկեղեցուն:

Ինչ մնում է Հայաստանի և Վրաստանի՝ Թուրքիային ներկայացրած վերջնագրին, ցավոք, այն զավեշտի վերածվեց։ Թուրքիայի այն ժամանակվա արտգործնախարար, հետագայում վարչապետ Սարաջիօղլուն բառացիորեն հետևյալ պատասխանը տվեց. «Մենք գիտենք, որ դա Հայաստանի տարածքն է և պատրաստ ենք սկսել հետքաշման գործընթացը: Սակայն մեզ անհասկանալի են Վրաստանի հավակնությունները: Լավ կլիներ, որ Խորհրդային Միությունում իրար հետ նախ լեզու գտնեին, նոր միայն բաժանեին դեռ չսպանված արջի մորթին»։

Խրիմյան Հայրիկի Նամակը անցյալից, որը պետք է կարդա յուրաքանչյուրը։

1945 թվականի ամռանը խորհրդային կառավարության ջանքերով բարձրացվեց Արևմտյան Հայաստանի երեք նահանգների վերադարձման խնդիրը։ Դրանք Թուրքիային էին անցել 1921 թվականի մարտին Մոսկվայում ստորագրված ռուս-թուրքական պայմանագրի հիման վրա։

Մի անգամ Փարիզում տեղի հայկական համայնքը հանդիպում էր կազմակերպել, որին մասնակցում էին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինն ու Սողոմոն Թեհլերյանը: Եվրոպայի տարբեր ծայրերից բազմաթիվ հայեր էին եկել՝ տեսնելու երկու մեծ հայերին:

Միայն ու միայն այս արտահայտությամբ են ավարտվել պետանվտանգության մարմիններում նրա՝ գեներալ Միխայիլ Իվանի Աղայանցի ավելի քան երեսնամյա գործունեության ընթացքում իրականացված օպերացիաները, որոնց շատերի վրա այսօր էլ դրված է գաղտնիության կնիքը։

(Հայ վրացական հավակնությունների, հայկական գերյալ մարզերի վերադարձի, ամերիկյան միջուկային զենքի և այն մասին, թե ինչու 1952-ին հայաստանցի ադրբեջանցիները հրաժարվեցին ցեղակիցների հետ բնակվել):